تعامل اجتماعی و محیط ساخته شده

آزاده عبدالملکی (کارشناس ارشد معماری، مدرس دانشگاه)

در نظریه های هنجاری طراحی محیط اظهار نظرهای زیادی راجع به چگونگی تاثیر طراحی بر تعامل اجتماعی مردم شده است. این موضوع از سالها قبل مورد بحث طراحان شهری بوده ولی مباحث آن مورد استفاده اکثر طرحهای بزرگ معماری نیز می باشد.بیشتر جملاتی نظیر این از معماران شنیده می شود:” فضای آزاد را طراحی کرده ایم که مدیران و کارکنان ضمن کار یکدیگر را ببینند.“ یا در مورد فضای داخلی :”سلسله مراتب فضا بگونه ای برقرار شده که مردم بتوانند رابطه اجتماعی بر قرار کنند.“فرضیه این اظهار نظرها این است که شکل گیری مسیرهای حرکت و مکان قرار گیری خدمات مشترک،تعامل اجتماعی مردم را تحت تاثیر قرار می دهد.این موضوع به این دلیل مهم است که تعامل اجتماعی و دلبستگی مردم با محیطهای اجتماعی و ساخته شده رابطه ای تنگاتنگ دارد.
• ویژگیهای محیطهای ساخته شده و قابلیت تعامل اجتماعی:
فاصله کارکردی functional distance واحدها (ساختمانهای حومه شهرها و اتاقهای ساختمانها) و مرکزیت کارکردی (functional centrality)خدمات مشترک (ورودی ساختمانها، راهروها و فضاهای انتظارساختمانهای اداری) الگوهای تعامل اجتماعی ساکنین فضاهای مسکونی و افراد شاغل در سازمان ها و موسسات تجاری را تحت تاثیر قرار می دهد.فاصله کارکردی به میزان سختی ارتباط نقاط مختلف گفته می شود.مسیرها وراهروهایی که ارتباط مستقیم فعالیتها را برقرار می سازند این فاصله را تقلیل می دهند.فواصل طولانی، تراکم رفت و آ مد وتداخل فعالیتهای یک مسیر موجب افزایش فاصله کارکردی نقاط می شود. مرکزیت کارکردی به سهولت دسترسی به امکانات مشترک گروهی، دفعات استفاده از آن و زمان استفاده از قرارگاهها یا مکانهای رفتاری گفته می شود.فرصتهای دیدار و ملاقات با دیگران پیش نیاز ترویج روابط متقابل اجتماعی غیر رسمی و پیش بینی نشده است(روابطی که از قبل برای اهداف مشترک یا قراردادهای تجاری برنامه ریزی نشده اند).
سه عامل میتوانند موجب تعامل اجتماعی در دفاتر اداری باشند:انجام وظایف و تبادل اطلاعات، برخوردهای اتفاقی که به دلیل مجاورت دفاتر پیش می آید وملاقاتهای گذری در راهروها؛ یعنی مرکزیت نقاط ورودی ، فضاهای انتظار بالابرها (آسانسورها) و فضاهای عبوری، موثر در بالا بردن تعامل اجتماعی کارکنان می باشند. در هر حال کیفیت فضایی محیط ساخته شده در تامین تعامل اجتماعی بسیار موثر است.
در دفاتر اداری، دادگاهها، بیمارستانها، خانه های سالمندان و ساختمانهای خاص دیگر، راهروها مکانهایی هستند که شرایط ملاقاتهای گذری و تبادلات مهم تجاری را فراهم می آورند البته درصورتیکه پهنای لازم و گشودگی های لازم را در جلوی دفاتر کاری داشته باشند. این گونه راهروها کنترل موقت قلمرو مکانی را نیز میسر می سازند. به این ترتیب زمینه داشتن خلوت و در عین حال صمیمیت در تعامل اجتماعی فراهم می شود. البته در نظر گرفتن چنین فضاهایی در راهروهای عبوری مشکلاتی را نیز دارد، زیرا استفاده از راهروها به عنوان فضاهایی برای مکث و نشستن ، مغایر با مقررات ایمنی در مقابل آتش سوزی در ساختمانها و موسسات اداری است.
یکی از عوامل مهم شکل گیری کارکرد مرکزی مکانها، قرار گرفتن یا نگرفتن در مسیر فعالیتهای روزمره است. این مکانها در صورتی خوشایند هستند که استراحت و آسایش را تامین کنند و امکان مشاهده افراد دیگررا نیزفراهم آورند.چنین مکانهایی قلمروهایی عمومی یا نیمه عمومی هستند که با موانع نمادین بروشنی از یکدیگر تفکیک می شوند. این مشاهدات در مقیاسهای متفاوتی کاربرد دارند.بعنوان مثال می توان به مجموعه ای مرکزی در یک دانشگاه اندیشید که به عنوان قلب مجموعه عمل می کند و تمام تسهیلات عمومی مورد نیاز دانشجویان را دارد، و در حالیکه در مسیر حرکت ساکنین مجموعه و مراجعه کنندگان قرار دارد، بخشی از مجموعه دانشگاه به حساب می آید.
اگر بخواهیم از تاثیر جغرافیایی یک اتاق بر تعامل افراد سخن بگوییم می توان با تکیه بر مطالعات مختلف یک طبقه بندی چهار مرحله ای فواصل اجتماعی را برای تبیین اثر چیدمان مختلف اثاث اتاق یا جغرافیای اتاق بر شکل تعامل افراد از گفتگوی صمیمی تا حضور رسمی ارایه داد. هرچه فاصله بین افراد بیشتر شود، اطلاعات دیداری، بویایی، گرمایی و جنبشی آنها از یکدیگر کمتر می شود و برای حفظ تماس به صدای بلندتری نیاز است. هرچه فاصله بیشتر شود خلوت شخصی بیشتر می شود و تعامل اجتماعی کاهش می یابد.
ادوارد هال بین تماسهای صمیمی، شخصی، اجتماعی- مشورتی و عمومی و فواصل مورد نیاز هر کدام تمایز قایل شده است.
فاصله صمیمی (۴۵- ۲۲) سانتیمتر یکی از تماسهای فیزیکی نزدیک است، فاصله شخصی (١٢٠-۴۵)سانتیمتر حداقل فاصله برای تعامل بین افراد غیر صمیمی است، فاصله اجتماعی- مشورتی (۳۶٠-١٢٠) سانتیمتر فضای بین افراد در اجتماعات اتفاقی و موقعیتهای کاری است.افراد در زمان انجام فعالیتهای رسمی بیشترین فاصله را دارند. میزهای تحریر دفاتر اداری فاصله رسمی افراد را باید حفظ کنند.حفظ این فواصل با زیبایی های نمادین طراحی داخلی تقویت می شود.اگر فواصل از ۳۶٠ سانتیمتر بیشتر شود ، تعامل عمومی می شود.
در مورد ربط این مشاهدات به طراحی معماری بحثهای زیادی شده است. در هر حال نحوه قرارگیری پنجره ها، درها، کمدها و منابع نور، چیدمان اثاث اتاق را تحت تاثیر قرار می دهد.
در نهایت می توان به این امر مهم اشاره کرد که معماران و طراحان شهری، محیط را با هدف تامین فرصتهایی برای روابط شخصی طراحی می کنند. بعنوان مثال آپارتمانهای مسکونی و هتلها می توانند با فضاهای ورودی وسیع و اثاث مناسب طراحی شوند؛ اما نتایج بدست آمده از طراحی ها چنین دقتی را نشان نمی دهد. در این موارد موضع گیریهای متفاوتی وجود دارد. یکی از این مواضع این است که معمار باید بر مبنای ” خوب“ بودن روابط متقابل اجتماعی، به وجود آمدن فرصتهای لازم را هدف طراحی قرار دهد وبه این ترتیب امکان استفاده از سودمندیهای تعامل اجتماعی را برای مردم فراهم آورد.

منبع: آرونا