چکیده

تغییرات گسترده وپیشرفت های به دست آمده در عرصه تکنولوژی اطلاعات وارتباطات در دهه های اخیر، ضرورت تجدیدنظر در مسائل مختلف سازمانی را امری اجتناب ناپذیر کرده است. فراگیر شدن استفاده از فناوریهای اطلاعات وارتباطات نظیر اینترنت، پست دیجیتالی وشبکه های کامپیوتری، منجر به آن شده تا شکل های سازمانی نوین، پا به عرصه وجود بگذارند که با سازمانهای سنتی، بزرگ و دیوانسالار کاملا متفاوت هستند.

دولت دیجیتالی شیوه ای برای دولتها به منظور استفاده از فن آوری اطلاعات است که تسهیلات لازم جهت دسترسی مناسب به اطلاعات وخدمات دولتی، اصلاح کیفیت خدمات و ارائه فرصت های بیشتر برای مشارکت در فرایند ونهادهای مردم سالار را فراهم می آورد. در دولت دیجیتالی شهروندان می توانند بدون مراجعه به ادارات وسازمانهای دولتی از طریق کامپیوتر متصل شده وخدمات مورد نیاز خود را بدون حضور در یک مکان خاص ( به اسم اداره) و زمان مشخص ( به اسم ساعات اداری) بصورت شبانه روزی و کل ایام هفته دریافت دارند.

شهرهای دیجیتالی: نرم افزار، سخت افزار و بستر مورد نیاز را برای دسترسی شهروندان در تمامی اوقات شبانه روز به پایگاههای داده خدمات دولتی وبخش خصوصی بر روی شبکه وب فراهم می آورند.

در این مقاله،پژوهشگر با روش تحقیق اسنادی، در پی: شناخت مفاهیم شهر و دولت دیجیتالی می باشد و از این طریق راهکارها، خدمات و پیامدهای ایجاد آنها را جستجو می نماید.

1-مقدمه

براساس تحقیقات بانک جهانی، با وجودی که بیش از یک میلیارد انسان همچنان در فقر مطلق به سر می‌برند، کشورهای در حال توسعه، در طی بیست سال گذشته، توانستند سطح زندگی خود را ارتقاء دهند. در میان کشورهایی که سطح سرانه درآمد آنها بسیار پائین بوده است، می‌توان از چین و هند یادنمودکه امروزه با تلاش بسیار، توانسته اند جایگاه خود را در میان بزرگترین تولید کنندگان صنعتی و صادر کنندگان جهانی، بهبود بخشند.

فناوری اطلاعات، به عنوان یکی از اَبَر ابزارهای تاثیر گذار بر تمامی فرایندهای اقتصادی و اجتماعی، وسیله‌ای حیاتی برای رسیدن به توسعه پایدار، به ویژه برای کشورهای در حال توسعه است. نیاز اندک IT به مواد و انرژی، کمک به رشد اقتصادی و تاثیر آن بر افزایش بهره وری و کارایی تولیدات و خدمات (و کاهش بار دیوانسالاری سنتی)، موجب علاقه روزافزون به این فناوری شده است. در کشورهای صنعتی، فناوری اطلاعات در زمینه‌های کشاورزی، بهداشت و درمان، امور اداری، صنایع، محیط زیست، ارتباطات، تجارت وغیره تغییرات مثبت بسیاری را پدید آورده است و اکنون، مرحله به مرحله، به کشورهای درحال توسعه نفوذ می‌یابد.

از این رو، کسب تخصص نظری و عملی در برخی شاخه‌های این تکنولوژی برای تمامی شهروندان، به ویژه جوانان ایرانی توصیه می‌شود. در عصر حاضر اطلاعات و اطلاع رسانی، مهمترین ابزار استراتژیک برای مدیریت و ادارة صحیح همة واحدهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی محسوب می‌گردد. به دلیل اهمیت اطلاعات در فرایند تصمیم گیری، فناوری اطلاعات در جهان با سرعت چشمگیری در حال توسعه است وتمامی فعالیت‌های روزمره بشر را تحت تاثیر قرار داده است. اجلاس جهانی سران دربارة جامعه اطلاعاتی که در 19 تا 21 آذرماه 1382 با شرکت رهبران کشورها، نمایندگان بخش دولتی، خصوصی و جامعه مدنی (NGOها) در ژنو برگزار شد، یکی از مهمترین رویدادهای بین المللی شروع هزاره سوم به شمار می‌رود. در این گردهمایی که در راستای جامعه اطلاعاتی جهانی تحقق یافت، شهرهای دیجیتالی به عنوان بخشی از جامعة اطلاعاتی مورد توجه ویژه قرار گرفته است. شهرهای دیجیتالی نرم افزار، سخت افزار و بستر مورد نیاز را برای دسترسی شهروندان در تمامی اوقات شبانه روز به پایگاههای داده خدمات دولتی و بخش خصوصی بر روی شبکه وب فراهم می‌آورند. به عنوان مثال، ادارات شهر دیجیتالی با شعار شهروند محوری، بخش بزرگی از خدمات خود را در منزل شهروندان ارائه می‌کنند.

2-ضرورت تحقیق

امروزه رشد فناوری اطلاعات (IT)، به مثابه هسته مرکزی پیدایش نظام های الکترونیکی، با فراهم سازی زمینه «عبور همه جانبه یا سیالیت اطلاعات» شرایط اصلاحات پایدار و شفاف سازی نظام‌های دولتی و نزدیکی بیشتر آنها به مردم را، از طریق «انحصار زدایی» در نظام اطلاع رسانی و تخریب «نردبان طولانی قدرت»، فراهم آورده است. بهره گیری از فرصت‌هایی که فناوری اطلاعات و ارتباطات برای کشورهای جهان، به ویژه کشورهای در حال توسعه فراهم آورده است، به آنها امکان می‌دهد تا فاصلة خویش با کشورهای توسعه یافته را با سرعت بیشتری، کاهش دهند. امروزه کشورهای صنعتی، با توجه به برخورداری از پیش نیازهای فناوری و زیربنایی لازم، برای ایجاد نظام الکترونیک، با سرعت و سهولت بیشتری می توانند به برپایی دولت دیجیتالی ، فائق آیند و همچنان مبتکر و پیش آهنگ، در عرصه شرایط ICT باقی بمانند. در چنین شرایطی بایسته می‌نماید که کشورهای در حال توسعه، برای رویارویی با موانع و بهره گیری از فرصت‌ها، تلاش مضاعفی از خود نشان دهند. اثرات شگرف رشد و توسعه این پدیده براستقلال و امنیت و مردم سالاری، به میزانی است که به نظر بسیاری از اندیشمندان ونظریه پردازان این عرصه، چنانچه کشورهایی در این زمینه قصور و تعلل نمایند، شکست خوردگان این مقطع و مقاطع آتی از تاریخ خواهند بود و استقلال و امنیت آنها مورد تهدید جدی قرار خواهد گرفت

3-اهداف تحقیق

اهداف تحقیق مبتنی بر تحقیقات کاربردی می‌باشند، تحقیقاتی که با استفاده از زمینه و بستر شناختی و معلوماتی که توسط تحقیقات بنیادی فراهم شده، برای رفع نیازمندی های بشر مورد استفاده قرار می گیرد و عبارتند از:

الف) بررسی راهکارهای چگونگی ایجاد شهر دیجیتالی و دولت الکترونیک و ارائه مدل های پیشنهادی جهت پیاده سازی شهر دیجیتالی.

ب) واکاوی خدمات شهرهای الکترونیک جهان به شهروندان

ج) تعیین پیامدهای مدیریتی، اجتماعی، فرهنگی و حقوقی فناوری اطلاعات و ارتباطات.

د) چگونگی پیدایش و گسترش سازمانهای مجازی و تجارت الکترونیک و اثرات آن بر شرایط و سازماندهی کار

هـ) بررسی وضعیت ایجاد شهر الکترونیک در ایران و چالش ها و مواضع پیش روی ایجاد آن.

4-روش تحقیق

کلیه وسایل و مراحل جمع آوری سیستماتیک اطلاعات و نحوه تجزیه و تحلیل منطقی آنها برای رسیدن به یک هدف معین را روش تحقیق علمی می‌گویند.[1] در این مقاله روش کتابخانه‌ای، مبتنی بر جمع آوری آخرین اطلاعات از کتب و مجلات و مقالات و اطلاعات online و سایت‌های اینترنتی مورد استفاده قرار گرفته است.

5-پرسش های پژوهش

آیا دولت الکترونیک پاسخگوی نیازمندی های انسان قرن 21 خواهد بود؟ شهر دیجیتالی فرصت ساز است یا فرصت سوز؟ آیا خدمات رسانی شهرهای دیجیتالی، کیفیت زندگی آنها را بالا می‌برد ؟

6-مفاهیم و اصطلاحات

IT: مخفف Information Technology به معنای فناوری اطلاعات است. IT مجموعه‌ای از ابزارهای فناوری برای دسترسی به نظام‌های اطلاعاتی و درنهایت تشکیل یک جامعة اطلاعاتی است و نماد بزرگ آن در شرایط کنونی اینترنت است [9] . اما موارد و ابزارهای دیگری چون تلفن، رادیو، تلویزیون، کتابها و فایلهای بایگانی را نیز در برمی‌گیرد. لذا باید گفت هر کاری که جامعه را به سمت استفاده از کامپیوتر و اینترنت، جهت سهولت زندگی، سوق دهد، جزء طرحهای IT به شمار می آید.

ICT

در راستای تعمیم IT، امروزه از فناوری اطلاعات و ارتباطات سخن می‌رود. در واقع پیدایش و همسویی فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) همچنان در مرکز ثقل تغییرات اجتماعی و اقتصادی جهانی قرار دارد. بخش ICT شامل مجموعه‌ای ازصنایع و فعالیت های خدماتی، شامل تأمین خدمات اینترنت، خدمات وتجهیزات ارتباطات از راه دور، تجهیزات فناوری اطلاعات، مطبوعات و رادیو، تأمین کنندگان اطلاعات تجاری، خدمات اطلاعات روی شبکه‌ها، و... می‌باشد. امروزه این ترکیبات و عناصر، که در گذشته فعالیت های مجزا محسوب می شدند، همگی در یک بستر قرار گرفته‌اند و مجموعه‌ای از ابعاد جامعه اطلاعاتی را به وجود می‌آورند[7].

دولت الکترونیک: (E.State)

-       شامل تبادل هزینه، کالاها، خدمات و اطلاعات از طریق رسانه‌های الکترونیکی است.

-       دولت الکترونیک شامل تراکنش های روابط بین اجزای شکل است

شکل1: تراکنش میان عوامل مختلف ترکیب دهنده دولت الکترونیک

-       دولت دیجیتالی عبارت است از استفاده از فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی برای متحول نمودن دولت و فرایند حکومت گری (Government) از طریق قابل دسترس‌تر، کارآمدتر و پاسخگوتر نمودن آن در قبال شهروندان.

-       دولت الکترونیکی کلیه کاربران، همچون شهروندان، شرکتهای تجاری و صنعتی و دولتی و سایر سازمانهای دولتی و عمومی و کارمندان دولت را قادر می‌سازد تا از طریق یک وب سایت در شبکه اینترنت و بدون محدودیت های مکانی و زمانی (بیست و چهار ساعت به بیست و چهار ساعت)، به اطلاعات و خدمات دولتی دسترس پیدا کنند، در حالی که در روشهای سنتی و متعارف برای انجام خدمات مورد نیاز مردم، برقراری ارتباط حضوری میان آنان و کارمندان در ادارات دولتی و گاه در مقابل محل مسکونی و اداری شهروندان، تقریباً الزامی بود. با پیشرفت و گسترش فناوری های ارتباطات و اطلاعات، شهروندان می توانند خدمات و اطلاعات دولتی را از یک مرکز خدمات اینترنتی، اتاقی که در یک اداره دولتی واقع شده یا از طریق یک کامپیوتر در منزل یا درمحل کار خود دریافت کنند. چنانچه دولت الکترونیکی به درستی طراحی و راه اندازی شود، شهروندان می توانند به راحتی وارد یک سایت اینترنت شوند و به آن دسته از خدمات و اطلاعات دولتی که مورد نیازشان است،دسترسی پیا کنند.

-       دولت دیجیتالی ، دولتی ارقامی (دیجیتالی) بدون دیوار و یک ساختمان است و سازمان آن مجازی می‌باشد که خدمات دولتی را بی واسطه به شهروندان ارائه می‌کند و آنها را در فعالیت های اجتماعی شرکت می‌دهد ، بنابراین مردم دولتشان را در «سرانگشتان» خویش خواهند داشت. [7]

شهر الکترونیک(ecity):

-       شهر الکترونیک در واقع از دید کاربر، یک وب سایت است که از آن طریق دسترسی به تمام خدمات شهر ممکن می‌گردد.

-       تنها نمای یک شهر دیجیتالی فقط یک وب سایت است که درگاه نامیده می‌شود و همه خدمات شهری از طریق این وب سایت در دسترس خواهد بود.

-       در شهرهای سنتی، بخش عمده‌ای از وقت شهروندان صرف انجام فعالیت‌های تکراری و غیر مفید می‌شود. انتظار در صف‌ها، پیمودن مسافت‌های طولانی برای خرید کالا و دریافت خدمات، معطل شدن در ترافیک های سنگین تنها بخشی از اتلاف وقت در شهرهای سنتی است.

-       زمان هایی که با استفاده از امکانات شهرهای الکترونیک برای شهروندان ذخیره می‌شود را می‌توان با مطالعه، استراحت، رسیدن به خانواده، تفریح و امور فرهنگی و مذهبی یا هر کار دلخواه دیگری صرف کرد. (جلالی، 1384،ص30-21)

-       شهر دیجیتالی ، عبارت است از امکان دسترسی الکترونیکی شهروندان به کلیه ادارات، اماکن درون شهری و دستیابی به اطلاعات مختلف مورد نیاز به صورت شبانه روزی، هفت روز هفته، به شیوه‌ای با ثبات، قابل اطمینان، امن، و محرمانه.

7-مزایای شهر دیجیتالی

فراهم آوردن دسترسی شبانه روزی به تمام نقاط شهر، فراهم آوردن شرایط یادگیری از راه دور، ارائه خدمات از طریق اینترنت به مردم، ترویج تجارت وداد و ستد از طریق اینترنت، ارتباط بیشتر سازمان‌ها و ارگان‌های مختلف شهری با یکدیگر، کاهش بروکراسی و فساد اداری با بکارگیری سیستم‌های مکانیزه، کاهش ترافیک شهری به علت کاربرد بیشتر اینترنت و عدم خروج غیر ضروری ازمنزل و محیط کار. [3]

8- زمینه‌های عمده کاربرد دولت دیجیتالی

زمینه‌های کاربرد دولت دیجیتالی به چهار بخش تقسیم می‌شود:

بخش اول: (Government to citizen)G2C

برقراری ارتباط بین دولت و شهروندان است. در این بخش علاوه بر اطلاع رسانی به مردم، خدمات مورد نیاز آنها نیز از طریق  اینترنت ارائه می‌شود. خدماتی نظیر پرداخت قبض آب و برق و صدور گذرنامه.

بخش دوم: G2B (Government to Business)

برقراری ارتباط میان دولت با تجارت و صنعت است. در این بخش دولت خدماتی از قبیل اطلاع رسانی، صدور مجوز و ثبت شرکت را به راحتی و از طریق اینترنت به تجار و صاحبان صنایع ارائه می‌دهد .

بخش سوم: G2E (Government to Employee)

برقراری ارتباط بین دولت و کارمندان است که هدف از آن ارائه اطلاعات به کارمندان دولتی با استفاده از شبکه‌های داخلی سازمان یا اداره می‌باشد. و اطلاعات مختلفی از قبیل ساعات تردد، مزایا، بازنشستگی پرسنل، امور رفاهی، صدور مرخصی و آخرین اخبار مربوط به درخواستهای کارمندان در این بخش انجام می‌گیرد.

بخش چهارم:G2G (Government to Government)

برقراری  ارتباط میان دولت با دولت است. وزارتخانه‌های مختلف از طریق شبکه و اینترنت با هم در ارتباط‌اند. تهیه بودجه سالانه، تهیه برنامه‌های درازمدت دولت و مکاتبات اداری بین دستگاه‌ها از طریق شبکه‌های کامپیوتری و اینترانت نمونه‌هایی از این موردند. [6]

9-مراحل تحقق ارایه خدمات غیر حضوری به شهروندان

الف) سرویس کاتالوکینگ (صرفاً اطلاع رسانی)

چنانچه دولت الکترونیک به درستی طراحی و راه اندازی شود، شهروندان می‌توانند به راحتی وارد یک سایت اینترنتی شده و به اطلاعات مورد نیازشان برای دریافت خدمات دولتی دسترسی پیدا می‌کنند.

ب) سرویس فرم‌های الکترونیکی e-form (حداقل دریافت فرم‌های مورد نیاز)

در این مرحله شهروند می تواند به جایگاه یا سایت اینترنتی تحت عنوان پورتال مراجعه کرد، اطلاعات و خدمات زیر را دریافت کند:

-       از مراحل انجام کارهای اداری و زمان مورد نیاز آگاه شود.

-       از مدارک مورد نیاز جهت انجام کارهای اداری آگاه شود.

-       فرم های مورد نیاز خود را بدون مراجعه به ادارت مختلف از طریق اتصال به این جایگاه اینترنتی مشاهده و دریافت کند و در صورت لزوم آنها را چاپ کند.

ج) سرویس کاملاً الکترونیکی (e-Service)

پس از انجام مراحل الف و ب در این مرحله خدمات دولت به شهروندان و ارباب رجوع به صورت الکترونیکی ارایه می شود. [6]

10-دو رویکرد متضاد در قبال گسترش فناوری اطلاعات

امروزه ما در مقطعی بسیار مهم از حیات صنعتی بشر قرار داریم، که می‌توان آن را یک انقلاب بزرگ جهانی نامید. این دگرگونی   عظیم، می تواند سهم بسیاری در بهبود جایگاه و قدرت ارباب رجوع، مشتری و به طور کلی شهروندان و مردم در برابر سازمانهای دولتی، عمومی وخصوصی ایفا نماید و دیوانسالاری سنتی را متزلزل سازد. اما نباید فراموش نمود که به موازات اثرات مثبت، اثرات منفی آن بر بخش عظیمی از کارمندان و نیروهای کار و کارگران در بخش خصوصی ودولتی نیز مطرح می‌باشد.

با وجود این باید خوش بین بود، چرا که فناوری اطلاعات و ارتباطات، در صورتی که همراه با آموزش وسیع فناوری های یاد شده نسبت به توده‌های مردم باشد، دورنمای تغییرات اجتماعی دلخواهی را ترسیم خواهد نمود، همچون گسترش کار از راه دور، تشخیص مرض و درمان از راه دور، بهبود و حفاظت بیشتر از محیط زیست، آموزش از راه دور و...

با این وجود کسانی هستند که در برابر دیدگاه‌های خوش بینانه، نسبت به تغییرات فناوری اطلاعات بدبین اند و هرگونه ابتکار عمل و تحولی در فناوری را نوعی تهدید تلقی می نمایند. بر این اساس «آرنو پانزیاس» از دیدگاه مدافع و «ژرمی ریفکین» از دیدگاه مخالف به ارائه تئوری در این باره پرداخته‌اند.

آرنو پانزیاس

بشر در آستانه دومین انقلاب اطلاعاتی قرار دارد، اما علی رغم پیشرفتهای جالب توجه، تکنولوژی نوین، هنوز نتوانسته است به نیازهای انسانی پاسخ بایسته دهد. یک چنین فناوری باید بتواند با طبیعت، با افراد و با خود سازگار باشد. در این راستا سه دوره را برای توسعه تئوریزه می‌کند:

a) عصر کمیت  b) عصر کیفیت         c) عصر سازگاری (هارمونی)

عصر کمیت مربوط به مدل تولید انبوه انقلاب صنعتی می‌باشد. عصر کیفیت در اروپای غربی و آمریکا از دهه 60 تا اواسط دهه 90 می‌باشد. در این مرحله تولید کنندگان با ارائه کالا یا خدمات با کیفیت خوب تلاش می نمودند تا در مقایسه با رقبای خود به ویژه در آسیای جنوب شرقی به مزیتی دست یابند.

پانزیاس می گوید: «ما در شرایط کنونی از عصر کمیت عبور کرده و به پایان عصر کیفیت رسیده‌ایم و در حال عبور به سوی عصر هارمونی (سازگاری) هستیم» در عصر هارمونی، ارزش در کیفیت خود محصول نیست، بلکه درخدمت یا خدمات همبسته با آن یافت می‌شود، در این عصر کسب رضایت مشتری هدف است و کیفیت هدف نیست بلکه دستاوردی تثبیت شده است.

امروزه آمریکا و اروپای غربی و برخی از کشورهای آسیای جنوب شرقی، چون ژاپن، عصر کیفیت را پشت سر می‌گذارند و به عصر سازگاری وارد می‌شوند. به عبارت دیگر رشد فناوری اطلاعات و پیدایش دولت الکترونیک در این مناطق با «عصر سازگاری» (هارمونی) همگام است. به نظر پانزیاس، همگرایی و دسترسی مستقیم به اطلاعات، دو عنصر اساسی در عصر سازگاری هستند.

ژرمی ریفکین

 یکی از مهمترین نظریه پردازان مخالف فناوری اطلاعات به ویژه در ابعاد منفی آن در قلمرو اجتماعی به شمار می رود. به باور وی «انقلاب اطلاعاتی» کنونی، آخرین مبارزه و نبرد مارکسیسم میان «کار و سرمایه» است،که پیامد آن کاهش ارزش کار و جایگزین شدن آن توسط سرمایه می‌باشد. وی برای اثبات تحلیل خویش، قسمتی از نوشته های مارکس را یادآوری می نماید و می گوید: «با هر جهش تکنولوژیک، عملیاتی که کارگر انجام می‌دهد، مکانیزه می‌شود ودر نهایت به مرحله‌ای خواهد رسید که در آن شکل خاصی از کار و کارگر به سرمایه انتقال می یابد و خواهیم دید که چگونه قدرت کار انسان بی ارزش می‌شود. پیشرفتهای فنی و خودکار شدن امور، موجب کاهش تدریجی تعداد مشاغل در اقتصاد بازار می‌شود». [7]

ریفکین از خاستگاه یک سوسیالیست و در مبارزه با اقتصاد بازار و لیبرالیسم به انتقاد از فناوری اطلاعات درکاربرد دولت الکترونیک می پرداخت و به ارائه راه‌حل‌هایی در قالب جوامع کمونیستی برای مقابله با اثرات آن حرکت نمود.

11-راهکارهای چگونگی ایجاد شهر دیجیتالی

مهم‌ترین و اساسی‌ترین مرحله در ایجاد شهر دیجیتالی، تهیه سند راهبردی برای آن است که می‌بایست در اولین قدم مورد توجه خاص قرار گیرد. در این سند، چشم اندازها، مأموریت‌ها، طرح‌ها و برنامه‌های اولیه جهت برپایی شهر دیجیتالی تدوین می‌شوند. در سند راهبردی شهر دیجیتالی چشم اندازها و اهداف آرمانی ایجاد شهر به روشنی بیان می‌شوند و سیاست‌ها و راهبردهای توسعة آن تبیین می شوند. چشم اندازهای مزبور خطوط کلی توسعه شهر را ترسیم می‌کنند. به علاوه، به منظور اجرایی کردن سند، در راستای راهبردها و اهداف کلان شهر دیجیتالی برنامه‌هایی نیز پیشنهاد می‌گردند. بررسی شهرهای دیجیتالی جهان نیز نشان داده شده است که اکثر این شهرها توسعة شهر الکترونیک را با تدوین یک سند و برنامة کلان برای شهر دیجیتالی آغاز نمودند. [3]

                  شکل 2: چرخه پیاده سازی شهر دیجیتالی

11-1 مدل شهر دیجیتالی

این مدل که در همایش شهر الکترونیک تایپه در سال 2002 میلادی ارائه شده است عبارتست از 1) زندگی الکترونیک 2) سازمان الکترونیک 3) دولت الکترونیک     4) زیرساختار الکترونیک

شکل 3: مدل شهر الکترونیک

12-خدمات شهرهای دیجیتالی جهان

این خدمات در 3 مقوله می‌گنجد:

1. خدمات مرتبط با زندگی شهروندان

2. خدمات تجاری شهر

3. خدمات اطلاع رسانی و توریستی

ویژگی‌ این خدمات، سرعت بالای ارائه خدمات، کیفیت مطلوب و هزینه نازل صرف شده می‌باشد. با تقسیم بندی خدمات شهرهای الکترونیک براساس جزئیات، هشت گروه مشخص می‌گردد:

1) اطلاعات محلی (اقلیمی، محیطی، اماکن مسکونی، فضای سبز)

2) اطلاعات شهری (مالی) سازمان‌ها، تماس، تجاری،‌اماکن ورزشی، اماکن آموزشی، اطلاعات موقعیت کتابخانه‌ها، اطلاعات مناقصه‌ها، اطلاعات رویدادها، اطلاعات جغرافیایی، اطلاعات تاریخی، اطلاعات آماری و جمعیتی، اطلاعات اتوبوسرانی.

3) اطلاعات تفریحی و توریستی (برنامه‌های تلویزیونی، توریستی، اطلاعات پرواز، اطلاعات نمایشگاه‌ها)

4) خدمات تفریحی (تفریحات online، بازدید از موزه ها به صورت online)

5 ) خدمات ارتباطی

خدمات ارتباطی به عواملی اطلاق می‌شود که ارتباطات شهروندان را به طرق مختلف با مسئولین شهر برقرار می‌سازند. این خدمات عبارتند از: «تبادل اطلاعات، مطبوعات، پروژه های شهری، شورای شهر، ارتباط با شهردار، سالن گفتگو»

6) جستجو

موتورهای جستجوی پایگاه‌های داده شهری در بسیاری از شهرهای الکترونیک مورد توجه بوده‌اند. «ارزیابی موسسات غذایی شهر، کاریابی، مالیات اموال، انتخاب محل کسب و کار، مقبره (اطلاعات)، تسهیلات، مجوز حیوان خانگی، پست، تجارت املاک.

7) خدمات امنیتی

 «اطلاعات امنیتی، حوادث طبیعی، اطلاعات دادگاه‌ها، پلیس و آتش نشانی»

8) خدمات شهری

خدماتی هستند که شهرهای دیجیتالی در جهت فرایندهای اداری موجود در سطح شهر ارائه می شوند. «اشیاء گمشده، اطلاع رسانی، پرداخت مالیات، صدور مجوز تردد، بلیط، ساختمان‌ها و زمین‌، پیشنهاد برای درخواست پروژه، پتانسیل‌های سرمایه گذاری، فیلمبرداری، پذیرش کار» [3]

13-تعیین پیامدهای مدیریتی، اجتماعی، فرهنگی و حقوقی فناوری اطلاعات

محیط‌های اطلاعاتی و ارتباطی کنونی جهان، با گسترش زنجیرة الکترونیک، راه جدید و دشواری را در برابر کشورها، به ویژه کشورهای در حال توسعه قرار داده است. این دسته از کشورها، که هنوز در جریان حل معضلات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اداری و به طور کلی حل بحرانهای «توسعه نیافتگی» در زمینه‌های یاد شده هستند، تاخود را با رویکردهای پیشین کشورهای توسعه یافته سازگار  کنند، یکباره با موج جدیدی از رویکردهای محیط بین الملل، همچون جهانی شدن و دولت الکترونیک، رو به رو شدند، که هر یک راه مبارزاتی نوینی را پیش روی این کشورها قرار می‌دهد .

اینترنت، به مثابه مهمترین راه دسترسی به اطلاعات، دارای عمر زیادی نیست، اما با همین سن اندک، نظام مدیریت اطلاعاتی بیشتر کشورها، به ویژه در آسیا، آمریکا و اروپا را دگرگون ساخته است.

اثرات فناوری اطلاعات بسیار متنوع و متناقض است. اینترنت، روشها و شرایط متعارف و سنتی کار و حرفه‌ها را عوض می‌کند. در زمینه‌های فرهنگی، اینترنت علی‌رغم پیامدهای مثبت در ارتقاء فرهنگ جهانی، کانونهای مقاومت در کشورهای سنتی را برانگیخته است. در زمینه حقوقی، این فناوری، دگرگونی عمیقی در قلمرو حقوق مالکیت معنوی، حق مؤلف، و حق مالکیت بر علائم صنعتی پدید آورده است. از مهمترین پیامدهای اثرات فناوری اطلاعات بر روابط اجتماعی، از رده خارج نمودن بسیاری از صلاحیت‌ها و قابلیت‌ها و ایجاد نیاز به صلاحیت مرتبط با ICT است. این مسأله نه تنها در کشورهای در حال توسعه، بلکه در کشورهای اروپایی نیز به صورت یک معضل درآمده است. هشداری قابل توجه به مسئولان ایرانی توجه به موضوع فرار مغزها است که از یک سو، کمبود نیروی متخصص کشورهای غربی را تأمین می‌کند و از سوی دیگر کشورمان را تا سالها دچار عقب ماندگی از لحاظ نیروی متخصص IT خواهد نمود که حتی به کشورهای عربی منطقه در این زمینه محتاج باشیم و صادر کننده صرف مواد خام بمانیم. در زمینه روابط اجتماعی و حرفه‌ای برخی اثرات ICT  عبارتند از: کوتاه شدن مسافتها، آزادی مبادله افکار، همگرایی ملل، کاهش ارتباط نزدیک، تضعیف زبانهای منطقه‌ای، هجمه تناقضات فرهنگی [7].

14-چگونگی پیدایس و گسترش سازمانهای مجازی و تجارت دیجیتالی و اثرات آن بر شرایط و سازماندهی کار

فناوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، علاوه بر دستگاههای دولتی، روشها و شرایط سنتی محیط کار در بنگاههای صنعتی و تجاری را نیز دستخوش تغییرات عمیق نموده است. IT، شبکه‌های حرفه‌ای کار، چارچوب‌های سنتی، ریتم حرکت و مرزهای جغرافیایی بنگاهی و سازمانها را درهم شکسته و طرحی نو از سازمان را ارائه می‌نمایندکه می‌تواند همه جا باشد. جهت تعریف سازمان مجازی آمده است: سازمانی که موجودیت آن، از متعلقات سازمانهای دیگر است و به خودی خود موجودیتی ندارد[7].

از دیدگاه منابع انسانی باید گفت که سازمانهای مجازی، دو نوع از کارکنان را استخدام می‌نمایند. دسته اول آنهایی هستند که در مرکز تصمیم گیری و سازمان مادر، مستقرند. (بخش های حاکمیتی) که از مزایای اجتماعی و ثبات شغلی برخوردارند. دوم کارکنانی که بدون حضور در بنگاه و تحمل سلسله مراتب سازمانی، گاه در انزوای کامل، برای شرکت یا کارخانه خود، کار می‌کنند؛ این گروه از این آزادی عمل برخوردارند که می‌توانند همزمان برای یک یا چند سازمان کار کنند.

تجارت الکترونیک موضوع حساسی است که به طور اساسی با گسترش جامعة اطلاعاتی پدید آمده است. با بهره گیری از بازرگانی الکترونیکی اطلاعات، هزینه تهیه، پردازش وبهره‌گیری از اطلاعات کاهش می‌یابد، بعد مکانی و زمانی میان بازارها از میان می رود و رویکرد جهانی شدن واقعی تجارت، در یک عرصة به هم پیوسته و بدون مرز، تحقق خواهد یافت. امروزه بازرگانی بین المللی، با بهره گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات راه دور و رایانه‌ها، ضمن کاهش هزینه‌های تجاری و افزایش کارایی بازرگانی، فرصتهای اقتصادی و تجاری را به سرعت به تجار سراسر جهان، معرفی می‌کند. این فناوری موجب شده است تا کلیه امور تجاری، از مرحلة دریافت سفارش تا ارسال کالا در اندک زمانی صورت پذیرد. تجارت الکترونیک را در یک جمله ساده می‌توان انجام مبادلات تجاری در یک کالبد الکترونیکی تعریف نمود. [7]

14-1 فعالیت های اشتغال زای دارای ارتباط مستقیم با IT عبارتند از:

-       ساخت کامپیوتر، قطعات، تجهیزات جانبی، مواد و ملزومات مصرفی آن.

-       تولید نرم افزارهای بنیادی و نرم افزارهای کاربردی عمومی

-       بازرگانی انواع محصولات IT

-       طراحی شبکه، تعمیر و نگهداری شبکه، نصب تجهیزات شبکه

-       ایجاد زیرساخت‌ها و تجهیزات مخابراتی، مراکز سوئیچینگ، مایکروویو، ماهواره

-       طراحی و ساخت ماشین های خودکار صنعتی و تعمیر و نگهداری آنها

14-2 فعالیت های اشتغال زا در ارتباط غیر مستقیم با IT

a) فعالیت آموزشی شامل: طراحی، ایجاد و نگهداری نرم افزارهای آموزشی-  طراحی، ایجاد و به روز رسانی جزوات آموزشی و کتابهای الکترونیکی - طراحی، ایجاد و نگهداری مراکز آموزشی و دانشگاه‌های الکترونیکی

b) فعالیت‌های هنری شامل: فیلم سازی به ویژه قلمرو جلوه‌های ویژه- ساخت نقاشی متحرک- تولید آگهی های بازرگانی به کمک کامپیوتر

c) فعالیت‌های مرتبط با ارائه خدمات عمومی شامل: مراکز استفاده از خدمات اینترنت- مراکز اشتراکی استفاده از سخت افزار و نرم افزار

d) خدمات فرهنگی

- روزنامه الکترونیکی - تلویزیون و رسانه‌های کابلی - کتابخانه‌های الکترونیک

- فروشگاه‌های عرضه محصولات فرهنگی دیجیتال

e) مشاغل مرتبط با کامپیوتر:  فروش کامپیوتر- مهندسی سخت افزار و نرم افزار - کارکنان مراکز پیام گیری از مشتریان - کارکنان ورود داده‌ها و اپراتورهای کامپیوتر-تحلیگر سیستم -برنامه نویس کامپیوتر- طراح گرافیک- تکنسین خدمات الکترونیکی

f) مشاغل جدید مرتبط با گسترش IT:

- طراح بورد کامپیوتر-مدیر سایت وب- تهیه کننده اطلاعات برای سایت وب -مدیر شبکه - مدیر تجهیزات - متخصص پشتیبانی کاربر - مسئول بانک اطلاعاتی- متخصص تضمین کیفیت- طراح گرافیکی سایت- مدیر فنی بازاریابی-برنامه نویس وب -برنامه نویس بانک اطلاعاتی - مدیر پروژه های IT - متخصص امنیت اطلاعات[1]

15-ایران و پدیده دولت دیجیتالی

در جمهوری اسلامی ایران توسعه فناوری اطلاعات مورد توجه مسئولین قرار گرفته است. تغییر نام وزارت پست، تلگراف و تلفن به وزارت اطلاعات و ارتباطات، طرح تکفا و همچنین ماده 44 قانون برنامه چهارم توسعه نشان دهنده عزم مسئولین برای همگامی با دانش جهانی است. در ماده 44 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران آمده است: دولت موظف است به منظور استقرار جامعه اطلاعاتی و تضمین دسترسی گسترده، امن و ارزان شهروندان به اطلاعات مورد نیاز، اقدام‌های ذیل را به عمل آورد:

الف- حمایت از سرمایه گذاری در تولید و عرضه انواع محتوی و اطلاعات به زبان فارسی در محیط رایانه‌ای با تکیه بر توان بخش خصوصی و تعاونی.

ب- اتخاذ تدابیر لازم به منظور کسب سهم مناسب از بازار اطلاعات و ارتباطات بین المللی، استفاده از فرصت منطقه‌ای ارتباطی ایران از طریق توسعه مراکز اطلاعاتی اینترنتی ملی و توسعه زیرساخت‌های ارتباطی با تکیه بر منابع و توان بخش‌های خصوصی و تعاونی و جلب مشارکت بین المللی.

ج- تهیه و تصویب سند راهبردی برقراری امنیت در فضای تولید و تبادل اطلاعات کشور در محیط‌های رایانه‌ای حداکثر تا پایان برنامه چهارم [8].

«آرمان ماتلار» استاد فرانسوی بلژیکی تبار علوم ارتباطات که یکی از اندیشمندان انتقادی می‌باشد، معتقد است که ورود رایانه‌ها و سایر تکنولوژی‌های نوین اطلاعات و ارتباطات به کشورهای عقب مانده، بدون پیش بینی نرم افزارها و برنامه‌های محتوایی ویژه آنها، برعکس به وابستگی بیش از پیش کشورهای مذکور به محتواها و برنامه‌های ارتباطی و الگوهای فرهنگی خاص کشورهای پیشرفته صنعتی منجر می‌شود.

از دید وی انقلاب اطلاعات فاصله و شکاف کنونی میان کشورهای ثروتمند و فقیر و همچنین بین ثروتمندان و فقرای هر کشور را افزایش خواهد داد. [5]

به این ترتیب دولت ایران باید رویکرد ورود همه جانبه به فضای سایبر را با لحاظ نمودن آمادگی لازم در همه ابعاد آغاز کند. در این جا ضروری است رهنمودهای مقام معظم رهبری در خصوص سیاستهای کلی شبکه‌های رایانه‌ای اطلاع رسانی که طی نامه شمارة 1033/1 مورخ 9/3/1380 به رئیس جمهور وقت سیدمحمد خاتمی اعلام نمودند، ارائه گردد:

-       ایجاد و تقویت نظام ملی اطلاع رسانی رایانه‌ای و اعمال تدبیر و نظارتهای لازم به منظور صیانت از امنیت سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و جلوگیری از جنبه‌ها و پیامدهای منفی شبکه‌های اطلاع رسانی.

-       توسعه کمی و کیفی شبکه اطلاع رسانی ملی و تأمین سطوح و انواع مختلف خدمات و امکانات این شبکه برای کلیه متقاضیان به تناسب نیاز آنان و با رعایت الویتها و مصالح ملی.

-       ایجاد دسترسی به شبکه‌های اطلاع رسانی صرفاً از طریق نهادها و مؤسسات مجاز.

-       حضور فعال و اثرگذار در شبکه‌های جهانی و حمایت از بخش‌های دولتی و غیر دولتی در زمینه  تولید و عرضه اطلاعات و خدمات ضروری و مفید با تأکید بر ترویج فرهنگ و اندیشه اسلامی.

-       ایجاد و تقویت نظام حقوقی و قضایی متناسب با توسعه شبکه‌های اطلاع رسانی بویژه در جهت مقابله کارآمد با جرایم سازمان یافتة الکترونیکی.

-       توسعه فناوری اطلاعات (به ویژه حفاظت از اطلاعات) آینده‌نگری در خصوص آثار تحولات فناوری اطلاعات در سطح ملی و جهانی و گسترش مطالعات و تحقیقات و تربیت نیروی انسانی متخصص در این زمینه.

-       اقدام مناسب برای دستیابی به میثاقها و مقررات بین المللی و ایجاد اتحادیه‌های  اطلاع رسانی با سایر کشورها به ویژه کشورهای اسلامی به منظور ایجاد توازن در عرصه اطلاع رسانی بین المللی و حفظ و صیانت از  هویت و فرهنگ ملی و مقابله با سلطه جهانی [6]

برنامه تکفا، برنامه‌ای بود که دولت در سال 81 آئین نامه اجرایی آن را تصویب کرد و عنوان کامل آن «برنامه توسعه و کاربری فناوری ارتباطات و اطلاعات در ایران» می‌باشد. این طرح حاصل 30000 ساعت کار کارشناسی و استفاده از 47 کتاب و سند فراملی بوده است. طرح تکفا بستر لازم جهت هماهنگی و یکپارچه سازی سیستم‌های مکانیزه دستگاههای مختلف را فراهم آورده است. [6]

تعیین و تشخیص محورهای فرعی تکفا که در چارچوب رده‌های اصلی جدول، قرار می‌گیرند، درحدود اختیارات شورای عالی اطلاع رسانی می‌باشد و مسئولیت پیگیری و کارشناسی کلیه امور برنامه تکفا را عهده دار خواهد بود.

موضوع شهر الکترونیک در ایران به پیشنهاد دکتر علی اکبر جلالی استاد دانشگاه علم و صنعت ایران و پذیرش آن توسط سازمان منطقه آزاد کیش برمی‌گردد (1379) طبق تفاهم نامه‌ای بین دانشگاه علم و صنعت ایران و سازمان منطقه آزاد کیش، قرار بود جزیره کیش به اولین شهر الکترونیکی ایران تبدیل شود. پس از طرح موضوع همایش جهانی شهرهای الکترونیکی و اینترنتی در جزیره کیش برگزار شد (11 تا 13 اردیبهشت 1380). همچنین درسال 1381، موضوع شهر الکترونیک مشهد با محوریت شهرداری مشهد مطرح شد. پروژة سند راهبردی شهر الکترونیک مشهد به عهده دانشگاه علم و صنعت ایران قرار گرفت و پژوهشکده الکترونیک مجری این سند بوده است. این سند در مهلت مقرر تهیه و تحویل شهرداری مشهد شد. همچنین اقدامات پراکنده دیگری مانند شهر الکترونیک اکباتان، کرج و شیراز مطرح شده و در حال پیگیری است. تاکنون هیچکدام از طرح های فوق به مراحل اساسی اجرایی نرسیده‌اند. [5] [3],

نتیجه گیری

در فرایند تحقق شهر دیجیتالی و بهره‌مندی از منافع  آن، چالش‌های اساسی وجود دارندکه باید مورد توجه قرار گیرند که عبارتند از: سرمایه گذاری، محدودیت‌های نرم افزاری، دسترسی به اینترنت و شکاف دیجیتالی، امنیت و حریم شخصی، آموزش، مدیریت تغییر و همچنین چالش‌های فرهنگی و اجتماعی.

توجه به نکات زیر برای توسعة IT در سازمانها، وزارتخانه‌ها و در سطح جامعه در راستای ایجاد دولت دیجیتالی ضروری است.

-       آشنایی مدیران ارشد و میانی سازمانها و آموزش تمامی پرسنل برای شناخت واقعی از فناوری اطلاعات.

-       تلاش در راستای الکترونیکی و از راه دور در ارتباط با مفاهیم و کاربردهای فناوری اطلاعات به همه کارکنان.

-       حمایت دولت از آموزش عموم افراد جامعه در زمینه IT و ایجاد بستر لازم برای یادگیری اقشار کم درآمد و دوستایشان جهت جلوگیری از ایجاد شکاف دیجیتالی.

-       مکانیزاسیون دستگاه‌های دولتی در جهت نیازهای زندگی روزمره مردم از جمله اطلاع رسانی در تمامی زمینه‌ها (مراحل انجام کارهای اداری، مدارک مورد نیاز) تولد، ازدواج، استخدام، گذرنامه و...

-       تلاش در راستای کاربردی کردن IT در تمامی مقاطع تحصیلی

-       استفاده از مشاوران در دستگاه‌های دولتی که با دیدی وسیع به ارایه طرح‌ها و پشنهادات در زمینه فناوری اطلاعات بپردازند.

-       توسعه زیر ساخت های مخابراتی در سطح کشور

-       تدوین و تصویب قوانین مربوط به جرائم اینترنتی، قانون امضای دیجیتالی و...

-       توسعه منابع انسانی

-       تقویت بخش خصوصی در زمینة IT [6]

شهر دیجیتالی واقعیت آینده شهرهای سنتی ما با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات است. با مباحث جدیدی که تحت عنوان جامعه اطلاعاتی در جهان مطرح شده است و در اجلاس جهانی ژنو در سال 2003 میلادی( اعلامیه اصول و طرح اجرایی آن) تصویب شده است، بحث شهرهای دیجیتالی جدی‌تراز گذشته مطرح شده است. تجربیات محدود کشورمان در این زمینه نشان می‌دهد که هنوز عزم و اراده لازم در بین مسئولین کشورمان در ایجاد شهرهای دیجیتالی وجود ندارد، لذا باید با طرح مباحث فرهنگی و ایجاد شهرهای کوچک نمونه تلاش کنیم تا هر چه زودتر در جامعه اطلاعاتی مورد نظر جهان،‌ما هم جایگاه ویژه‌ای داشته باشیم و جزء آخرین مسافران قطار توسعه ICT نباشیم.

منابع

1. احمدی، علیرضا و عبدی، علیرضا، نقش فناوری اطلاعات در اشتغال زایی، همایش سیاست‌ها و مدیریت برنامه‌های رشد و توسعه 16 الی 19 اسفند 1382.

2. پوراحمد، اصول جغرافیا، 1370

3. جلالی، علی اکبر؛ شهر الکترونیک، 1384، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.

4.  دارنلی، جیمز؛ فدرجان، جهان شبکه‌ای، درآمدی بر نظریه و عمل در باب جامعه اطلاعاتی؛ ترجمه نسرین امین دهقان و مهدی محامی؛ 1384، انتشارات چاپار.

5. سلسله، محسن؛ پایان نامه؛ موانع و راهکارهای استقرار شهر الکترونیک در ایران، 1386؛ دانشگاه علامه طباطبایی.

6. شاهپری، علیرضا، دولت الکترونیک، 1383 انتشارات مدیریت.

7.  شمس، عبدالحمید،دولت الکترونیک با نگرش مدیریتی- حقوقی، 1385؛ انتشارات موسسه عالی آموزش و پژوهش سازمان مدیریت و برنامه ریزی

8. طالع خرسند، هادی؛ قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، 1384، انتشارات جمال الحق.

9. غفاری، محسن، تجارت الکترونیک، 1382.

10. The Conceptual Framework for e.city Measurement, www.ecity forum.org.tw

11. City of Toronto: www.toronto.on.ca

12.City of Chicago: www.ci.ch Superstructure, Version 2.0, ptc/03-07-06, July 2003,

 سلسله؛ علی : بررسی مفهوم "شهردیجیتالی" و مزایای ایجاد آن ، دانشگاه علم و صنعت ایران.