جغرافی‌دانانی چون ماکس سور (۱۹۵۲)، ماکس دریو (۱۹۶۱)، بوژوگارنیه (۱۹۸۰) و پیرژرژ و چانسی هاریس (۱۹۴۳)، طبقه بندی متفاوتی را ارائه داده‌اند که از آن میان نقشهای اصلی و مشترک مورد بررسی قرار میگیرد. این نقشها عبارتند از :
·شهر صنعتی
·شهر بازرگانی
·نقش بازار محلی و مکاره ای شهر
·شهر نظامی
·شهر فرهنگی
·شهر توریستی ـ تفریحی
·شهر خوابگاهی
·شهر معدنی
شهر صنعتی:
نقش صنعتی شهرها هنگامی معنا می یابد که تولیدات صنعتی آن مازاد بر نیاز جامعه شهری باشد و خدمات شهری را توسعه دهد. فعالیتهای بازرگانی و سرمایه‌های ناشی از آن بر گسترش و توسعه صنایع اثر می گذارد و متقابلاً صنعت نیز به پویایی بازرگانی کمک میکند.
در این گونه شهرها، اشتغال در بخش صنعت ، وزن قابل توجهی می یابد و اکثر ساکنان آن از بخش صنعت ارتزاق می‌کنند. فولاد شهر نمونه‌ای از یک شهر صنعتی می باشد.
شهر بازرگانی :
شهرها هر نقش و وظیفه‌ای داشته باشند، نمی‌توانند به دور از فعالیتهای بازرگانی قرار گیرند، زیرا حیات اجتماعی انسانها در شهر و ضرورت رفع نیاز آنان از یکدیگر ، چنین فعالیتی را ایجاب می نماید، اما نقش بازرگانی شهر هنگامی تحقق می یابد که فعالیتهای مشاغل بازرگانی در کل فعالیتهای شهری، وزن خاصی به خود گیرد.
راههای اصلی ، راههای آهن ، بازارهای محلی ، شهرهای مرحله‌ای و مکاره‌ای و همچنین بنادر بازرگانی با گسترش و توسعه به شهرهای بازرگانی تبدیل میشوند و در نهایت شرایط محیطی برخی از شهرها، آنها را به شهرهای بازرگانی دایمی تبدیل میکند
نقش بازار محلی و مکاره ای شهر
این بازارها در نواحی غیرمسکون و در عین حال مطمئن نواحی روستا و روستا شهرها گسترده میشود تا روستاییان یکجانشین بتوانند فرآورده‌های کشاورزی خود را که مازاد نیاز آنان است ، بفروشند و به جای آن تولیدات غذایی شهری ، پوشاک و ابزارها و آلاتی که در جهت رفع نیازهای زراعی آنان لازم است بخرند. نظیر همین بازارها در مسیر جابه جایی فصلی ایلات نیز گسترده میشود. به مرور زمان ، این مراکز دادوستد فصلی ، جای خود را به مراکز کوچکی از اجتماعات انسانی ثابت میدهند که به تدریج توسعه می یابند و به شهرهای بازرگانی تبدیل می شوند.در گذشته ، استراحت کاروانیان در محلهایی خاص به زایش شهرهای مرحله‌ای کمک می‌کرد و استمرار امنیت جاده‌ها و موجبات رشد این قبیل شهرها را فراهم می ساخت.
شهر نظامی :
از دوران باستان تا آغاز قرن بیستم ، از کمتر سرزمینی میتوان یاد کرد که در بنای عمده شهرهایش به عامل پدافندی و جنبه نظامی توجه نکرده باشند. هر چه به گذشته باز گردیم ، تأثیر عامل پدافندی و جنبه‌های نظامی در شکل ، ساخت و بافت شهرها بیشتر دیده می شود.
شهر فرهنگی
فعالیتهای فرهنگی و هنری در شهرهایی تجلی می‌یابد که سازمانهای عالی فرهنگی و هنری را با گنجینه‌هایی از آثار ارزشمند هنری در خود جای داده باشند. در این شهرها وجود سازمانهای ملی فرهنگی و هنری ، دانشگاه موزه ، کتابخانه ، اجتماعات علمی ، هنری ، ادبی و مراکز تحقیقاتی و مدارس عالی ، آزمایشگاهها و مؤسسات پژوهشی ، زمینه را برای فعالیتهای علمی و فرهنگی فراهم میکند
شهر توریستی ـ تفریحی:
شهرهای توریستی ـ تفریحی در دهه های اخیر، به دلیل افزایش جمعیت شهرها و ازدحام بیش از حد آن که عمدتاً آلودگیهای زیست محیطی را نیز به همراه دارد، با استقبال بیشتری مواجه شده‌اند
شهر خوابگاهی:
برخی از شهرها فاقد هر یک از نقشهای فوق‌الذکر می‌باشند. شهرهایی که اصطلاحاً به آنها « شهر خوابگاهی» گفته میشود، معمولاً در نزدیکی شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها نضج می‌یابند.
شهر معدنی:
استخراج منابع کانی موجب ایجاد شهرهای معدنی میشود. معمولاً برای استخراج معادن ، مجموعه‌های ساختمانی و کمپهای کارگری در کنار معادن ایجاد می‌گردد. چنانچه استخراج معادن رو به افزایش باشد و برخی از صنایع و خدمات را به مجموعه کارگری جذب نماید ، شهر معدنی تولد می‌یابد
شهر صنعتی (توسعه کلان شهرهای مدرن)
نگرش کلی
دلایل توسعه مادر شهرهای مدرن گوناگون هستند. بلومنفلد در دهه ۱۹۶۰ به رشد جمعیت ، مهاجرت به شهرها ، پیشرفت تکنولوژی ، پیدایش حمل و نقل سریع ، حرکت جمعیت به حومه‌ها به علت نامساعد بودن شرایط محیطی در مرکز شهر ، و تبدیل مرکز شهر به محل کار اشاره میکند. او معتقد است که پیدایش پدیده «کلان شهر» یک تحولی جدید و اساسی در تاریخ بشر است. در حالی که در آغاز صنعتی شدن مهاجرتهای شهری مرکزگرا هستند، پس از این مرحله چون هسته مرکزی شهر به حالت انفجاری در می‌آید مهاجرتهای مرکز گریز آغاز میشوند.
تاریخچه پیدایش کلان شهرها
بنابراین پیدایش کلان شهر با گسترش شهر به بیرون و پیدایش حومه نشینی همزمان واقع میشود. «مادر شهرهای» اولیه بر مبنای نظر بلومنفلد حوزه‌ای از تمرکز ۵۰۰۰۰۰ نفر است که شعاع حرکت از درون به مرکز در حدود ۴۰ دقیقه با وسایل حمل و نقل سریع است. در مادر شهر مشاغل تخصصی و تقسیم کار پیچیده است. حمل و نقل امکان حرکت را در نقاط مختلف شهر پدید می‌آورد. در نتیجه تغییر محل کار آسانتر میشود و افراد بیشتر مشاغل خود را عوض می‌کنند.
هسته مرکزی مادر شهر
هسته مرکزی «مادر شهر» بسیار متراکم است، هم از نظر فعالیتهای اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و هم از نظر جمعیت. البته جمعیت هسته مرکزی مادر شهر در روز و شب یکسان نیست. بطوری که در طول روز هسته مرکزی انباشته از جمعیت میشود. و شبها مراکز شهر بجز بعضی محلات فقر نشین که در اطراف هسته مرکزی وجود دارند از جمعیت خالی میشود. چون بیشتر مناطق مسکونی خارج از هسته مرکزی واقع شده است.
اجزا کلان شهر
- مجتمع اقتصادی مرکزی ، که متشکل از ادارات دولتی و موسسات خصوصی و بخشهای خدمات شهری است.
- مناطق مسکونی با وسایل و خدمات وابسته به آن.
- کارخانه‌ها و تاسیسات صنعتی وابسته به آن.
- زمین‌ها و فضاهای باز.
شهر نظامی
از دوران باستان تا آغاز قرن بیستم ، از کمتر سرزمینی میتوان یاد کرد که در بنای عمده شهرهایش به عامل پدافندی و جنبه نظامی توجه نکرده باشند. هر چه به گذشته باز گردیم ، تأثیر عامل پدافندی و جنبه‌های نظامی در شکل ، ساخت و بافت شهرها بیشتر دیده می شود.
موقعیت خاص جغرافیای سیاسی ایران ، پیش از اسلام ، در ارتباط با قدرتهایی چون سومر، آکد، بابل ، آشور و سپس یونان و روم در غرب ، و در دوران پس از اسلام ، حمله اقوام بیابانگرد زرد از جانب شمال شرقی ، حکومتها را به ایجاد شهرهای پدافندی وا می‌داشت.
در گذشته ارتفاعات ، قلل آتشفشانی ، پیش آمدگی صخره سنگها و امثال آن، به عنوان هسته مرکزی شهر نظامی برگزیده می شد، و یا وجود منابع آبی ، مرداب ، باتلاق در دفاع شهر مؤثر بوده است، ولی امروزه با اختراع و کاربرد سلاحهای مخرب ، مکان جغرافیایی شهرهای نظامی آن امتیاز و ارزش نظامی پیشین را ازدست داده‌اند و نقش نظامی شهرها تابع شرایط سیاسی است. گونه دیگری از شهرهای نظامی ، بنادر جنگی می باشد. بنادر و پایگاههای دریایی ، به سبب شرایط جغرافیایی مساعد و با ظرفیت مناسب برای ناوگانهای عظیم ، نقش نظامی به خود می‌گیرند (بندر بوشهر.(
در ایران شهرهای دزفول ، شاهین‌دژ و سنندج نمونه‌هایی از شهرهای نظامی بوده‌اند که پیشوند و یا پسوند آنها نیز گویای این امر است.
شهرهای فوق الذکر ، گرچه با اهداف نظامی تأسیس شدند، اما به دلیل کم اهمیت شدن مقر جغرافیایی شهر برای اهداف نظامی و همچنین افزایش جمعیت آنها و اشتغال تعداد قابل توجهی از جمعیت به فعالیتهای غیرنظامی ، دیگر نمی‌توان نقشی نظامی برای آنها قایل شد.
شهر فرهنگی
فعالیتهای فرهنگی و هنری در شهرهایی تجلی می‌یابد که سازمانهای عالی فرهنگی و هنری را با گنجینه‌هایی از آثار ارزشمند هنری در خود جای داده باشند. در این شهرها وجود سازمانهای ملی فرهنگی و هنری ، دانشگاه موزه ، کتابخانه ، اجتماعات علمی ، هنری ، ادبی و مراکز تحقیقاتی و مدارس عالی ، آزمایشگاهها و مؤسسات پژوهشی ، زمینه را برای فعالیتهای علمی و فرهنگی فراهم میکند.
شهرهای تاریخی ـ فرهنگی را با عناوین شهرهای مذهبی و زیارتگاهی ، دانشگاهی و هنری میتوان تفکیک کرد.
نقش زیارتگاهی شهر تنها با انجام مراسم مذهبی ساکنان شهر قابل تبیین نیست، مگر آنکه شهر بتواند به طور مستمر و یا فصلی تعداد زیادی از پیروان مذهب را از جاهای دور به سوی خود جلب کند.
تکوین شهرهای زیارتگاهی در شرایط جغرافیایی مساعد الزامی نیست، چه بسا شهرهای مذهبی را در محیطهای نامساعد جغرافیایی نیز میتوان دید (شهر مکه). در ایران، مشهد و قمنمونه‌هایی از شهرهای مذهبی می‌باشند.
علاوه بر اینها میتوان از شهرهایی چون شیراز و اصفهانبه عنوان شهرهای دانشگاهی و هنری یاد کرد
شهر توریستی ـ تفریحی
شهرهای توریستی ـ تفریحی در دهه های اخیر، به دلیل افزایش جمعیت شهرها و ازدحام بیش از حد آن که عمدتاً آلودگیهای زیست محیطی را نیز به همراه دارد، با استقبال بیشتری مواجه شده‌اند. این شهرها به شکلهای مختلف دیده میشوند. برخی از آنها در کنار دریاها نقش خود را ایفا می‌کنند که در صورت پیوند با جنگل ، پارک و یا کوهستان ، از قدرت جاذبه بیشتری برخوردار می شوند (شهرهای ساحلی دریای خزر). نوع دیگری از شهرهای تفریحی ـ توریستی ، شهرهایی هستند که دارای توریسم کوهستانی هستند و اصطلاحاً به آنها «برف شهر» می‌گویند. ایجاد این نوع شهرها، اصولاً متکی بر وجود شهرهای نزدیک کوهپایه است که خدمات برف شهرها را به هنگام فعالیت تأمین میکند. نقش این شهرها در زمینه انجام ورزشهای زمستانی ، اسکی و کوه‌نوردی ، است و جمعیت فعال شهر به طور فصلی به کار گمارده میشود و در هنگام تعطیلی ورزشهای زمستانی، ایستگاههای ورزشی از حرکت و پویایی باز می‌ایستد. در این صورت، فعالیتهای خدماتی آنها رکود پیدا میکند و جمعیت فعال نیز به روستاهای خود بر می‌گردند. در ایران ، در مقیاسی محدود، آبعلی چنین نقشی دارد
شهر خوابگاهی
برخی از شهرها فاقد هر یک از نقشهای فوق‌الذکر(صنعتی،نظامی،تور یستس – تفریحی و … ) می‌باشند. شهرهایی که اصطلاحاً به آنها « شهر خوابگاهی» گفته می شود، معمولاً در نزدیکی شهرهای بزرگ و کلان‌شهرها نضج می‌یابند. ساکنان این شهرها طی روز در شهرهای مجاور کار می‌کنند و شبها به خانه بر می‌گردند. در واقع ساکنان شهرهای خوابگاهی در جایی غیر از محل سکونت خود اشتغال دارند.
یکی از دلایل به وجود آمدن شهرهای خوابگاهی ، بالا بودن هزینه زندگی ، به ویژه قیمت زمین و مسکن در شهرهای بزرگ ، میباشد. ساکنین شهرهای خوابگاهی عمدتاً مهاجرانی هستند که از نقاط مختلف کشور برای اشتغال به شهرهای بزرگ ، به ویژه پایتخت، مهاجرت می‌کنند و به دلیل بالا بودن هزینه اقامت در آنها ، در نهایت به روستاها و شهرهای اطراف می‌روند و در آنجا اسکان می‌یابند. برخی از شهرهای کوچک و بزرگ اطراف تهران که در دوران پس از انقلاب با رشد جمعیت قابل توجهی مواجه بوده‌اند، نمونه‌هایی از سکونتگاههای خوابگاهی هستند که از میان آنها نقش خوابگاهی کرجبرجسته است
شهر معدنی
استخراج منابع کانی موجب ایجاد شهرهای معدنی میشود. معمولاً برای استخراج معادن ، مجموعه‌های ساختمانی و کمپهای کارگری در کنار معادن ایجاد می‌گردد. چنانچه استخراج معادن رو به افزایش باشد و برخی از صنایع و خدمات را به مجموعه کارگری جذب نماید ، شهر معدنی تولد می‌یابد.
شهرهای معدنی، به ویژه شهرهای متکی بر معادن طلا، الماسو نفت ، تا زمانی به حیات خود ادامه میدهند که بهره‌برداری از منابع معدنی تداوم داشته باشد، در غیر اینصورت ، خیلی سریع از اعتبار و عظمت شهر کاسته میشود. البته در این میان شهرهایی که بتوانند فعالیتهای صنعتی نوینی را جذب نمایند و از معدنچیان استفاده کنند، از این قاعده مستثنی می‌باشند.
امروزه ذغال سنگ و سایر مواد کانی سنگین ، که حمل و نقل آنها از نظر اقتصادی به صرفه نیست، به عنوان مواد اولیه صنایعی که در شهرهای معدنی استقرار می‌یابند، مورد استفاده قرار میگیرد و شهرهای معدنی به مفهوم واقعی در مناطقی وجود دارد که بنا به دلایلی امکان استقرار صنایع تبدیل وجود ندارد. در بین شهرهای ایران، مسجد سلیمان نمونه گویایی از یک شهر معدنی مبتنی بر اکتشاف محسوب میشود
روش تعیین نقش شهرهای ایران
گرچه نقشهای مختلفی برای شهرها مشخص شده و به تبع آن روشهای اجرایی متعددی نیز از سوی اندیشمندان برای تعیین نقش شهرها ارائه شده است اما واقعیت آن است که تمام این روشها، به دلیل نوع داده‌های آماری موجود در کشور، برای ایرانقابل استفاده نمی باشد. بنا به این دلیل و با توجه به محدودیتهای آماری از روش ژاکلین بوژوگارنیه و ژرژشاپو استفاده میشود.
علاوه بر این دو، محققان دیگری همچون چانسی هاریس ، گنارالکساندرسن و چند تن دیگر، روشهایی را برای تعیین نقش شهرها ارائه داده‌اند که به طور مختصر مورد بررسی قرار می‌گیرند (فرید، ۱۳۶۸(
روش اجرایی چانسی هاریس : هاریس با تعیین آستانه‌ای برای هر یک از شاخه‌های کار و فعالیت شهری، توانسته نقش غالب هر شهر را مشخص کند و در این زمینه ، شهرها را به ۹ گروه تقسیم کرده است. به عنوان مثال ، شهر صنعتی شدید، از نظر چانسی هاریس شهری است که نیروی انسانی جذب شده در مشاغل صنعتی حداقل ۴۵ درصد کل مزدبگیران شهری باشد، و یا شهر معدنی، شهری است که بیش از ۱۵ درصد کل مزدبگیران را معدنچیان تشکیل میدهند. گنارالکساندرسن، نقش شهر را در طبقات c,b,a ارزیابی میکند. اگر نیروی انسانی جذب شده در یک فعالیت بیش از ۲۰ درصد باشد، نقش آن فعالیت را در طبقه a اگر بین ۱۰ تا ۲۰ درصد باشد، در طبقه ,b و اگر بین ۵ تا ۱۰ درصد باشد، در طبقه c ارزیابی میکند. اگر درصد نیروی انسانی جذب شده در یک فعالیت کمتر از ۵ درصد باشد، آن فعالیت از نظر الکساندرسن فاقد نقش خاصی است.
روش اجرایی دیگر، روش بوژوگارنیه و ژرژشاپو میباشد. در این روش مشاغل شهری در سه گروه اول، دوم و سوم مشاغل اجتماعی تعریف میشوند که دسته اول، بخش کشاورزی، جنگلبانی ، صیدماهیو استخراج معادن ، گروه دوم ، صنایع و ساختمان ، و گروه سوم، کلیه مشاغلی را که نمی‌توانند در گروه اول و دوم بیابند ، شامل میشود.
نیروهای انسانی جذب شده در گروههای سه گانه ، برحسب درصد، روی دیاگرامی که بر مبنای قرارداد بر شش بخش نامساوی و نامشابه تقسیم شده‌اند، منعکس میشوند. نقطه تلاقی خطوط درصدها، که مسلماً در محدوده یکی از وظایف شش‌گانه روستا شهری (کشاورزی)، چند نقشی ، بازرگانی، خدماتی ، صنعتی و صنعتی شدید خواهد بود، بیانگر نقش آن شهر میباشد.
یکی از محاسن این روش حرکت زمانی نقش شهر در دیاگرام میباشد و لذا میتوان از گرایش شهر به سوی نقشی نو آگاه شد. یکی دیگر از مزایای روش مذکور این است که میتوان به آسانی کشورهای جهان سوم را با یکدیگر و یا با کشورهای توسعه یافته مقایسه نمود.
روش بوژوگارنیه در مقابل این محاسن ، معایبی نیز دارد، از جمله با مکانیزه شدن کشاورزی و خودکار شدن صنایع از نیروی انسانی جذب شده در این قبیل فعالیتها کم میشود، درصورتی که درآمدهای حاصل از تولیدات صنعتی و کشاورزی به احتمال قوی کاهش نمی‌یابد ، لیکن همان‌طوری که گفته شد ، به دلیل سازگاری و همخوانی این روش با داده‌های آماری ایران، از آن استفاده شده است.
منبع : دانشنامه رشد