برنامهریزى شهرى
برنامهریزى کلاً عبارت است از یک فعالیت علمى و منطقی، در جهت رسیدن به هدف‌هاى مورد توجه جامعه. اگر این مبنا مورد قبول واقع شود، برنامهریزى شهرى عبارت است از تأمین رفاه شهرنشینان، از طریق ایجاد محیط بهتر، مساعدتر، سالم‌تر، آسان‌تر، مؤثرتر و دلپذیرتر.
برنامهریزى شهری، یک فرآیند پوینده و گویا است؛ به دلیل آنکه روابط انسانى ویژگى پویائى آن را تضمین مى‌کند. بنابراین، جهت تأمین نیازهاى خدمات شهرى و در نظرگرفتن عوامل مختلف اقتصادى و اجتماعى در یک سیستم برنامهریزى شهرى جامع و پویا، مشخص کردن سیاست‌ها و برنامه‌هاى توسعهٔ شهری، هماهنگ کردن آنها با سایر برنامه‌هاى عمرانى در سطح منطقه‌اى و کشورى و تنظیم برنامه‌ها و طرح‌ها در دوره‌هاى زمانى معین، از اولویت ویژه‌اى برخوردار است.
طرح هادى شهرى (Guide Plan)
طرح هادى شهرى بیشتر براى شهرهاى کوچک و خاصه شهرهائى که تا حدود ۲۵،۰۰۰ نفر جمعیت دارند، تهیه مىشود. طرح هادى در حقیقت تعیین‌کننده اصول کلى توسعهٔ شهرها است. در این طرح بیشتر هدایت توسعه شهرها مورد توجه قرار دارد. آنچه که معمولاً در یک طرح جامع شهرى (Master Plan)، بایستى مورد مطالعه عمیق قرار گیرد. در طرح هادى بهصورت کلى‌ترى مطرح مى‌گردد. از طرح هادى مىتوان به‌عنوان برنامهٔ راهنماى توسعه شهر نیز نام برد. این طرح برنامهٔ قبل از اجراء طرح جامع است. طرح هادى براى شهرهائى تهیه مى‌گردد که یا فاقد بودجه طرح جامع مى‌باشند و یا امکان اجراء طرح جامع در آنها، فراهم نشده است. طرح هادى در کشور ما، داراى سابقهٔ طولانى‌ترى نسبت به طرح جامع است سازمان مسئول طرح‌هاى هادى شهرى نیز، وزارت کشور مى‌باشد.
طرح جامع شهرى
طرح جامع شهری، به‌منظور تدوین برنامه و تعیین جهات توسعهٔ شهر و تأمین نیازمندىهاى آن بر مبناى پیش‌بینى‌ها و اهداف توسعه شهری، تهیه مىشود. طرح جامع بیشتر، در مورد شهرهاى بزرگ و یا شهرهائى که بیش از ۲۵،۰۰۰ نفر جمعیت دارند، به مرحلهٔ انجام در مى‌آید. طرح جامع، عبارت است از برنامه‌اى که بهصورت راهنما عمل کند. در حقیقت، طرح جامع را مىتوان سیستمى دانست که خط مشى اصولى و کلى سیاست‌هاى شهرى را تعیین مى‌کند. از طرف دیگر، طرح جامع را مىتوان منطقى جهت انتخاب الگوى صحیح استفاده از اراضى شهرى دانست. روش مطالعه و انجام یک طرح جامع شهری، عبارت از مطالعهٔ وضع موجود، تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیرى از وضع موجود، تعیین اهداف و اولویت‌ها، انجام پیش‌بینى‌هاى لازم، ارائه طرح‌ها و برنامه‌هاى توسعهٔ شهرى و اجراء آنها مى‌باشد.
طرح جامع شهری، بیشتر به‌منظور ترویج ضوابط شهرسازی، کنترل توسعهٔ شهرها، گرایش به نظام برنامهریزى و هماهنگ‌سازى بخش‌هاى مختلف اقتصادى و اجتماعى با توجه به کیفیت محیط زیست و براساس شناخت حوزه‌هاى نفوذ طبیعی، اجتماعى و اقتصادى شهرها تهیه مىشود. مقیاس نقشه‌هاى شهری، در طرح‌هاى جامع شهرى اغلب یک‌ده‌هزارم، یک‌پنج‌هزام، یک‌دوهزار و پانصدوم است.
طرح تفصیلى شهرى (Detailed Plan)
طرح تفصیلی، متعاقب طرح جامع شهرى و به‌منظور انجام برنامه‌هاى اجرائى تصویب شدهٔ این طرح صورت مىپذیرد. طرح تفصیلى در حقیقت، تنظیم برنامه‌هاى مفصل و انجام اقدامات جزء به جزء در مناطق و محلات شهرى و طراحى آنها است. طرح تفصیلى شامل چهار مرحله به قرار زیر است:
۱. مرحلهٔ بازشناسى.
۲. مرحهٔ تثبیت برنامه‌ها و طرح‌ها اجرائى
۳. مرحلهٔ تشخیص و تعیین اولویت‌ها
۴. مرحلهٔ انجام و اجراء محتواى طرح و کاربرد اراضى
اندازهٔ نقشه‌ها در طرح‌هاى تفصیلى معمولاً یک‌پانصدم، یک‌هزارم، یک‌دوهزارم است، سازمان مسئول طرح‌هاى جامع و تفصیلی، وزارت مسکن و شهرسازى است.
انجام مطالعات و تهیهٔ طرح‌ها و برنامه‌هاى توسعهٔ و عمران شهر و حوزهٔ آن، شامل مراحل زیر است:
۱. بررسى کلى منطقه‌اى.
۲. بررسى حوزهٔ نفوذ.
۳. بررسى و شناخت شهر.
۴. تجزیه و تحلیل و استنتاج از بررسى‌ها
۵. تهیهٔ طرح‌ها و برنامه‌هاى عمرانى شهر و حوزهٔ نفوذ آن
در همین راستا، انجام مطالعات و تهیهٔ طرح‌هاى تفصیلى شهر نیز به قرار زیر مى‌باشد:
۱. بررسى مشروح و تفصیلى مناطق و محلات مختلف شهر.
۲. تهیه طرح‌هاى تفصیلى.
طرح آماده‌سازى زمین۱
آماده‌سازى زمین براى سکونت، فعالیتى جدید در شهرسازى ایران است. که از سال ۱۳۶۴ در ایران معمول گردیده است.
(۱مال اطهارى و دیگران، آماده‌سازى زمین در جمهورى اسلامى ایران. تهران: انتشارات وزارت مسکن و شهرسازى ۱۳۶۷، صفحهٔ ۵۱ یا صفحات ۶۵-۵۱.
آماده‌سازى زمین، در حقیقت شهرسازى اجرائى است. یعنى مى‌بایست هرآنچه که در طرح‌هاى جامع و تفصیلى براى شهر و شهرنشینان اندیشیده و تدوین شده است، در آماده‌سازى زمین به مرحلهٔ اجراء درآید. این اجراء، الگوبردارى صرف از طرح‌هاى پیشین نیست، بلکه آمیزه‌اى از قواعد تدوین شدهٔ پیشین و آنچه که از لحاظ شهرسازی، مهندسى ساختمان و معمارى براى مناسب‌تر شدن محیط مسکونی، لازم است. مورد توجه قرار داد. در این میان مسائل اقلیمى و معیشتى در چگونگى این آمیختگى نقش دارند.
آماده‌سازى زمین، مجموعهٔ فعالیت‌هائى است هماهنگ و ضرورى در اراضى متعلق به سازمان زمین شهرى که به‌منظور ایجاد امکان بهرهبردارى از اراضی، جهت احداث واحدهاى مسکونى و تأسیسات وابسته به آنها و رفع نیازمندىهاى عمومى صورت مى‌گیرد و عمدتاً و برحسب ضرورت، شامل تسطیح زمین، ایجاد شبکه‌هاى عبور و مرور، شبکه‌هاى آبرسانى و فاضلاب، برق، مخابرات و غیره مى‌باشد. هدف‌هاى اصلى آماده‌سازى زمین به شرح زیر است:
- تغییر نقاط ثقل شهرى و ایجاد تعادل میان مراکز جمعیتى.
- تولید زمین در مقیاس انبوه و گسترده براى پاسخگوئى به نیاز فزایندهٔ مسکن.
- توسعهٔ سنجیده و قانون‌مند شهرها، با یافتن زمین مناسب براى کاربرى مسکونى و به‌اجراء درآوردن طرح‌هاى موجود.
- بستر سالم و مناسب براى احداث واحدهاى مسکونی، از لحاظ شهرسازى و معمارى و تأسیسات و خدمات شهرى.
- ایجاد زمینهٔ مناسب براى فعالیت بخش خصوصی، در امر ساختمان و مسکن با حداقل هزینه براى دولت.
- کمک به گروه‌هاى کم‌درآمد، براى دستیابى به مسکن مناسب با حداقل هزینه براى دولت.
- استفادهٔ حداکثر از منابع مالى سازمان زمین شهرى.
- جلوگیرى از احداث واحدهاى مسکونى در زمین‌هاى مناسب براى کشاورزى یا توسعهٔ صنعتى.
- جلوگیرى از رکود اقتصادى در اثر کاهش فعالیت ساختمانى به دلیل عرضهٔ اندک زمین.
فعالیت آماده‌سازى زمین در چهار مرحلهٔ اصلى انجام مى‌گیرد، که به قرار زیر هستند.
۱. مکان‌یابى.
۲. تهیهٔ طرح.
۳. اجراء.
۴. واگذارى.
در سطح کشورهاى در حال توسعه، کشورهاى سنگال، هندوستان، نیکاراگوئه، بوتسوانا، جامائیکا، تانزانیا، زامبیا، اندونزی، السالوادور و کرهٔ جنوبی، از جمله آغازکنندگان اجراء پروژه‌هاى آماده‌سازى زمین و خدمات محسوب مى‌گردند.
سازمان تهیه‌کنندهٔ طرح‌هاى آماده‌سازى زمین نیز، وزارت مسکن و شهرسازى است.
طرح‌ریزى شهرى (Urban Design)
طرح‌ریزى شهرى با برنامهریزى شهرى هماهنگ است و اصول مطالعاتى آنها با یکدیگر یکى مى‌باشد. طرح‌ریزى شهری، به‌وجود آوردن مجموعه‌هاى فیزیکى است که در آن بیشتر به کیفیت فضاها و کیفیت فیزیکى طرح‌ها توجه مىشود. طرح‌ریزى شهرى با کلى‌گرائى بیشترى نسبت به برنامهریزى شهرى توأم است. در طرح‌ریزى شهری، روش‌هاى تحلیل بصرى فرم‌هاى شهری، بى‌اندازه مؤثر هستند. به بیان دیگر، هدف طرح‌ریزى شهرى جستجوى کیفیات زیبائى بصرى از فرم شهرى است که براساس مصرف اراضى پیش‌بینى شده در برنامهریزى شهرى قرار دارد سیاست‌هائى را که شهردارى‌ها در رابطه با ضوابط ساختمانى شهر اعمال مى‌نمایند، مىتوان جزئى از طرح‌ریزى شهرى دانست.
طرح‌ریزى شهرى بیشتر با عوامل زیبائى شهرى سرو کار دارد. یکى از جنبه‌هاى مطالعاتى آن، جنبهٔ کیفى عوامل فرهنگى و اجتماعى شهرى است. در حالى‌که، برنامهریزى شهرى بهصورت علمى آن، سعى دارد کلیهٔ جوانب اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، مادى و معنوى شهرى را، به‌صورتى جامع مطرح نماید. فرم شهرى و طرح‌ریزى آن یک کار هنرى است که نتیجهٔ مطالعات عوامل فوق را در خود دارد. بنابراین، نمى‌تواند بدون مطالعه و بدون در نظر داشتن این عوامل، به نتیجهٔ منطقى برسد. طرح‌ریزى شهرى در روند طرح جامع، شامل شش مرحله به شرح زیر است:
- مرحلهٔ شناسائى (Recognition):
شامل بررسى وضع موجود با توجه به تغییرات فیزیکى شهر و تجزیه و تحلیل جمعیت، احتیاجات عمومی، عوامل فرهنگى و تاریخى مردم، بازشناسى مشکلات، پیش‌بینى‌ها (بر مبناى احتیاجات عمومی، وسایل موردنیاز، تعداد جمعیت، وضع اقتصادى و احتیاجات شغلى جمعیت).
- مرحلهٔ تشخیص (Speciflcation):
بر مبناى هدف‌هاى مختلف، و انتخاب آنها براساس ارجحیت‌هائى که در اهداف کوتاه و بلندمدت و اصول طرح‌ها قرار مى‌گیرند.
- مرحلهٔ پیشنهاد (Proposal):
راه‌حل‌هائى فرم‌هاى فیزیکی، بر مبناى راه‌حل‌هاى برنامهریزى و طرح‌ریزى شهرى و راه‌حل‌هائى که در طرح‌ریزى شهرى مورد توجه قرار دارند.
- ارزشیابى (Evaluation):
بررسى متغیرها و ارزشیابى راه‌حل‌هاى متغیرها
- تصمیم‌گیرى (Dicision):
انتخاب یک راه حل و یا خلاصه‌اى از راه‌حل‌ها
- اجراء (Effectuation):
تجزیه و تحلیل راه‌حل‌ها بر مبناى ضوابط، قواعد و روش‌ها، در طرح‌ریزى شهرى.
هدف‌هاى طرح، روشنى و کارآئى آن، از مقیاس یک محله کوچک شهرى گرفته تا شهر یا یک بخش شهرى که در مقیاس پروژه‌هاى اجرائی، از اهمیت ویژه‌اى برخوردار است.
طرح احداث شهرهاى جدید (New Towns)
طرح ایجاد شهرهاى جدید، داراى سابقه‌اى طولانى است. در قرن حاضر، کشور انگلستان از جمله اولین کشورهائى است که ایجاد شهرهاى جدید را تحت مطالعه و اجراء قرار داده است.
انگیزهٔ ایجاد شهرهاى جدید، بیشتر به‌منظور کاهش تراکم جمعیت در نواحى شهرى بزرگ (شهرهاى مادر) است. همچنین، انجام برنامه‌هاى تدوین شده و طرح‌هاى از پیش برنامهریزى شده، براى شهرهائى است که به‌منظور ایفاء نقشهاى مختلف اقتصادى مثل نقش صنعتی، بازرگانی، کشاورزى و امثال آنها در سطح یک کشور انتخاب مى‌شوند. این شهرها، معمولاً در جوار شهرهاى بزرگ، یا در نزدیکى آنها شکل مى‌گیرند. از جمله مهمترین شهرهاى جدیدى که در عصر حاضر به‌وجود آمده‌اند، مىتوان از شهرهاى استونج (Stevenage)، باسلدن (Basildon)، هارلو (Harlow)، میلتن کنیز (Milton Keynes)، همل همپستد (Hemel Hempsted)، کامبرنولد (Cumbernauld)، ولین (Welwyn)، لچ‌ورث (Letch Worth)، رانکورن (Runcorn)، در انگلستان، تاپیولا (Topiola)، در فنلاند، شرهولمن (Skar Holmen)، و ولینگبى (Vallingby)، در سوئد، آلبرتس لوند (Alberts Lund)، در دانمارک دونااوى وروش (Dunaujvarcs)، وتى‌ساپال کونیا (Tiszapalkonya)، در مجارستان، نواهوتا (Nowa Hutta)، و استالوواولا (Stalowa Wola)، در لهستان، رادبرن (Radburn)، کلمبیا (Colombia)، رستون (Roston)، والنسیا (Valencia)، و گرین‌بلت (Green belt)، در آمریکا، اورى (Evry)، در فرانسه، بیضاء در لیبی، لریدا (Lorida)، در اسپانیا و چاندیگار (Chandingar)، در هند را نام برد.
در کشور ایران نیز، ایدهٔ ایجاد شهرهاى جدید در سال‌هاى اخیر مورد توجه قرار گرفته و در حال حاضر، مطالعات مربوط به ایجاد این شهرها در حوزه‌هاى منطقه‌اى ایران، اصفهان، تبریز، شیراز، مشهد و اراک و چند شهر دیگر از طریق وزارت مسکن و شهرسازى دنبال مىشود. اهم اهداف و سیاست‌هاى شهرهاى جدید در کشور ما به شرح زیر است:
- مطالعه در امر سرمایه‌گذارى
- علت وجودى شهرها
- اشتغال
- مدیریت شهرها
- سیاست‌هاى حمل و نقل شهرى و ترافیک
- تأسیسات شهرى اعم از آب و برق و انرژى و سیستم‌هاى حرارتى و برودتى و جمع‌آورى آب‌هاى سطحى
- طراحى شهرى
- نقش فضاى سبز در نماى شهرها
- پدافند غیرعامل
- صنایع، شامل صنایعى که در ساخت مؤثر است و صنایعى که مى‌تواند براى منطقه یا سطح کشور مفید باشد و صنایعى که بایستى از شهر ما در انتقال یابند.
در ایجاد شهرهاى جدید کشور مطالعات و برنامه‌ریزى‌هاى اقتصادى و اشتغال، توزیع متناسب جمعیت، تراز جامع اقتصادى هر شهر، و تعیین استاندارد در همهٔ زمینه‌هاى شهرى از اهمیت برخوردار است.
دور تسلسل برنامهریزى شهرى
- پژوهش محیط (Environmental Reconnaissance Survey):
براساس ارزش‌هاى شخصى و گروهی، نیازها و خواست‌هائى آشکار مىشود که پاره‌اى از آنها را مىتوان از طریق کالبدى با محیط برآورد.
- تعیین هدف‌ها (Goals Formulation):
با تعیین هدف‌ها، پاره‌اى مقاصد دقیق که باید براى رسیدن به هدف‌ها برآورده شوند، تعیین مى‌گردد.
- راه‌هاى ممکن اقدامات (Possible Courses of action):
که براى برآوردن مقصودها و رسیدن به هدف‌ها مورد مطالعه قرار مى‌گیرد.
- ارزشیابى راه‌هاى ممکن (Evaluation):
براساس وسایلى که در اختیار هست، مخارجى که براى تسلط بر نیروهاى بازدارندهٔ آنها به‌وجود مى‌آید، منافعى که احتمالاً به‌وجود مى‌آید و نتایج اقدامات تا آنجا که مىتوان ملاحظه کرد.
- اقدام:
که براساس ملاحظاتى که در چهار قسمت فوق به‌وجود آمد، صورت مىپذیرد.
اقدام رابطه بین فرد یا گروه، برنامهریزى شهرى را با محیط به وجهى دیگر در مى‌آورد؛ و نیز محیط را و گاه ارزشى را که دارد، تغییر مى‌دهد. هم اینجا است که پژوهش محیط، دوباره از سرگرفته مىشود و هدف‌ها و مقصودهاى تازه، شکل مى‌گیرد، و به این ترتیب، دور برنامهریزى شهرى از نو آغاز مىشود.
برنامهریزى شهری، پویا است و علت پویائى آن این است که شهر مانند یک موجود زنده است که مقدارى مکانیسم این ارگانیسم را متأثر مى‌کند. مثلاً مکانیسم اقتصادى که بهصورت ارزش زمین، اجاره بهاء، مخارج ساختمان و غیره سبب تحرک شهر مى‌شوند. یا مکانیسم اجتماعى که شامل سنت‌ها، عادات اجتماعی، فرهنگ و مذهب مىشود؛ و تمام اینها بر موجودیت شهر تأثیر مى‌گذارند و به آن شکل داده، در تدوین هر برنامهریزى شهرى بایستى مورد توجه قرار گیرند.
برنامهریزى شهری، با آینده‌نگرى خاصى که بایستى در جهت توسعهٔ آینده شهر داشته باشد، با بهره‌گیرى از آمار و اطلاعات و به‌دست داشتن نبض‌هاى اجتماعی، اقتصادى و فیزیکى شهر، به تجزیه و تحلیل پرداخته و با بهره‌گیرى از امکانات رفاهی، به پیشنهاد مى‌پردازد. ارائهٔ طرح پیشنهادی، براساس مطالعات وضع موجود قرار دارد؛ و برنامهریزى شهرى با بهره‌گیرى از اطلاعات و آمارهاى وضع موجود، به ارائه طرحى که بتواند از نظر وضعیت و امکانات فیزیکى شهر با عوامل اقتصادى و اجتماعى آن مطابقت داشته و با توجه به پیش‌بینى‌هاى وضع آتى شهر نیز باشد، بپردازد. مطالعهٔ وضع موجود مى‌تواند از دیدگاه‌هاى مختلفى مانند: مطالعات تاریخی، چگونگى رشد شهر یا عوامل مؤثر در توسعهٔ ادوارى آن، بررسى‌هاى منطقه‌اى و جغرافیائی، مطالعات جمعیتى و خصوصیات اجتماعى مردم، بررسى‌هاى اقتصادی، خصوصیات مسکن و معمارى شهر، بررسى راه‌ها و ارتباطات شهری، تأسیسات مختلف زیربنائى و عمومی، فرهنگى و اجتماعی، مورد تحقیق واقع شود؛ و خاصه در زمینهٔ مطالعه و نحوهٔ کاربرد اراضى شهری، درصد اشغال هر نوع از کاربرى‌هاى زمین، سرانه‌ها، تراکم‌هاى مسکونى و شهرى موجود، اقدامات دقیقى صورت گیرد. به‌نحوى که آخرالامر به نقشهاى به‌عنوان نقشهٔ کاربرى زمین، که از اهم مطالعات موجود بوده و در ارائهٔ طرح نقشى مؤثر دارد، بینجامد.
مطالعهٔ وضع موجود شهر، حداقل این کمک را به برنامه‌ریز مى‌کند که بداند طرحى را که مى‌دهد، براى چه جمعیتى و با چه خصوصیاتى است و طرح پیشنهادى مى‌تواند از چه امکانات و محدودیت‌هاى فیزیکى و یا اقتصادى برخوردار باشد و به چه نحو مىتوان براى شهر طرحى داد که با تمام خصوصیات و مشخصات مردم شهر و جمعیت آیندهٔ آن مطابقت داشته باشد. به‌عنوان مثال، اگر برنامه‌ریز در زمینهٔ مسکن شهر به ارائهٔ برنامه‌اى بپردازد، آیا برنامهٔ پیشنهادى او پاسخگوى سؤالات زیر خواهد بود؟
۱. اولاً، این برنامهریزى با خصوصیات جمعیت هماهنگ است؟ بدان معنى که مردم از نظر اجتماعى حاضر به پذیرش محیط مسکونى پیشنهادى او هستند؟
۲. از نظر اقتصادى و با توجه به قیمت زمین و نوع درآمد خانوارها، اجراء پروژه امکان‌پذیر است؟
۳. نوع مسکن پیشنهادى از نظر طبیعى و فیزیکى قابلیت اجرائى لازم را از نظر هماهنگى با اقلیم منطقه، شیب زمین یا توپوگرافى آن، نوع مصالح، نوع معمارى و... دارا مى‌باشد؟
۴. در رابطه با بعد خانوارها، نوع تراکم‌هاى مسکونى پیشنهادى در ارتباط با جمعیت موجود ساکن در شهر و جمعیت آیندهٔ آن خواهد بود؟
۵. نوع تراکم‌هاى مسکونى پیشنهادى در سطح شهر، تضادهاى اجتماعى را باعث نخواهد شد و منطقه‌هاى ایزوله یا جدا جدا را به‌وجود نخواهد آورد؟
۶. در رابطه با وضع موجود مساکن، در صورتى‌که برنامهریزى مسکن بخواهد به مرحلهٔ اجراء در آید، چه مناطقى را از نظر نوسازى و بهسازى شهرى اولویت خواهد داد؛ و اصولاً این نوسازى مساکن، تا چه اندازه امکان و قابلیت اجرائى خواهد داشت؛ و آیا اگر اقدام به نوسازى یک محیط مسکونى شود، اثرات مثبت و منفى آن مورد مطالعه قرار گرفته است؟
۷. استانداردهاى پیشنهادى مى‌توانند عملکرد خوبى داشته باشند؛ همچنین در رابطه با بُعد خانوارها، نوع محلات، خصوصیات اجتماعى مردم، قیمت منطقه‌اى زمین، نوع درآمد و مانند آنها، مى‌توانند به‌نحو چشمگیرى به حل مشکلات و معضلات مسکن در سطح شهر، بپردازد؟
۸. مطالعات وضع موجود مسکن چه وجوه مشخصه‌اى را از نظر تقسیم‌بندى محلات شهرى و نوع آنها در سطح شهر مورد دقت قرار داده است، آیا در برنامهریزى آتى به این خصوصیات توجه گردیده است؟ اصولاً ایجاد محلات جدید مسکونى مغایرتى با محلات دیگر ندارند؟
۹. تعداد مسکن موردنیاز بر چه اساسى در وضع موجود قرار دارد و در آیندهٔ محدود (فرضاً ده سال آینده)، چه تعداد محیط مسکونى احتیاج است؟ و آیا ایجاد این تعداد محیط مسکونى در رابطه با سایر نیازهاى جمعیت، مطابقت دارد؟ فرضاً اگر شهرى داراى ده هزار واحد مسکونى موجود است و نگرش ده سال آینده، در رابطه با جمعیت، ایجاد ۵۰۰۰ واحد مسکونى دیگر را پیشنهاد مى‌نماید، آیا پانزده هزار واحد مسکونى مورد نیاز از نظر فضاى سبز، تأسیسات آموزشی، درمانی، خرده‌فروشى و عمده فروشی، تأسیسات تفریحى و رفاهی، و بالاخره راه‌ها و معابر موردنیاز، تأسیسات آب، برق، فاضلاب، تلفن و مانند آن مورد مطالعه واقع شده‌اند؛ و توسعهٔ فضاى مسکونى شهر، مطابق با توسعهٔ سایر فضاهاى شهرى هست؟
۱۰. همچنین، آیا استقرار واحدها و مجموعه‌هاى مسکونى در رابطه با تأسیسات مورد نیاز آنها و با فواصل لازم قرار مى‌گیرند و آیا شهر، گسترش این تأسیسات را اجازه مى‌دهد و یا در رابطه با منطقه و موقعیت شهر این امکان وجود دارد؟
به‌طور کلی، برنامهریزى شهرى ضمن آنکه مى‌تواند از سادگى برخوردار باشد، عملاً نکاتى دقیق و بسیار مهم را در خود نهفته است که اگر مورد دقت واقع نشوند، موفقیت طرح‌ها را به حداقل مى‌رسانند اصل مطالعاتى یک طرح جامع و برنامهریزى به‌منظور تأمین آیندهٔ بهتر شهرها، شامل موارد بسیارى مىشود.
برنامهریزى روستائى
هدف از برنامهریزى روستائی، یکى شناخت و آگاهى کافى از وضع موجود روستاها از نقطه‌نظرها عوامل فیزیکى (مانند داده‌هاى طبیعی، وضع ساختمانى ده، سیما و بافت روستا، تأسیسات عمومى و شبکه راه‌ها)، اجتماعى (نحوه زندگی، روابط بین مردم، جمعیت موجود آشنائى با فرهنگ‌ها و سنت‌ها) و عوامل اقتصادى (کشاورزی، صنایع روستائی، دامپرورى و مانند آن) است. در مطالعات وضع موجود در روستاها، خواه‌ناخواه نکات مثبت و منفى و عواملى که مى‌توانند در سطح منطقه به توسعه و گسترش منطقه‌اى منجر شوند، با توجه به آنچه که در سطح روستاها از نظر نیروى انسانی، امکان استفاده از منابع موجود و چگونگى کاهش محدودیت‌ها وجود دارند بررسى مى‌شوند.
مسلماً هیچ‌گونه برنامهریزى و طرحى نمى‌تواند به مرحلهٔ اجراء درآید و یا اگر به مرحلهٔ اجراء درآید نمى‌تواند بازده خوبى داشته باشد، مگر آنکه با خصوصیات و استعدادهاى جمعیت و عوامل اجتماعى و فرهنگى آنها هماهنگ باشد. شناخت نیازهاى جمعیت، کوشش در حل مسائل و مرتفع ساختن کمبودها، از جمله مواردى است که برنامه‌ریزان را در جهت شکوفا نمودن استعدادها، اقتصاد کشاورزی، زندگى روستائى و نظایر آن یارى مى‌دهد. بدیهى است که برنامهریزى روستائى بایستى از امکانات موجود حداکثر استفاده به عمل آید. بررسى قدمت نوع مصالح ساختمانى در روستا و رابطهٔ آنها با خطرات ناشى از سیل و زلزله، نحوه استفاده از واحدهاى مسکونى در رابطه با سنت روستانشینی، نوع معمارى و تیپولوژى مسکن، روش‌هائى که انسان‌ها براى مقابله با عوامل نامساعد طبیعى به‌وجود آورده‌اند، نوع راه‌ها و معابر ده در ارتباط با تراکم واحدهاى مسکونی، عوامل ارتباطى در رابطه با مبادلهٔ کالا بین منطقه و روستا، از جمله عواملى است که حتماً در برنامهریزى روستائى بایستى با دقت مورد مطالعه و موردنظر قرار گیرند.
عامل مهم دیگرى که ادامهٔ زندگى روستائى را میسر مى‌سازد، عامل اقتصاد روستا است که در ارتباط با ده، ناشى از کیفیت و نوع بهرهبردارى از زمین و مشاغل مربوط به کشاورزى است. هدف از مطالعات کشاورزى و دامپروری، بیشتر به‌منظور تعمیق هرچه بهتر در زمینهٔ راه‌حل‌هائى است که بر تولیدات زراعى و دامى و صنایع روستائى تأثیر مى‌گذارند.
به‌طور کلی، برنامهریزى روستائى بیشتر به‌منظور رسیدن به هدف‌هائى است که در آن بتوان شالوده و اساس یک جامعهٔ روستائى مناسب را در قالب منطقه‌اى به‌نحوى مطلوب، پایه‌گذارى کرد. اهم هدف‌هاى برنامهریزى روستائى به قرار زیر است:
- یک جامعهٔ روستائى با درآمدى متناسب و سطح زندگى رضایت‌بخش
- یک جامعه روستائى که داراى فعالیت‌هاى متنوع براساس اشغال به کشاورزى باشد.
- آموزش کشاورزى و دامدارى
- اصلاح نواقص امور کشاورزی، دامدارى و دفع آفات
- کاهش مهاجرت روستائیان به شهرها
- توسعهٔ امور دامپروری، همراه با توسعهٔ مراتع و چراگاه‌ها و اصلاح نژاد دام
- توسعهٔ صنایع وابسته به کشاورزى و دامپرورى
- توسعه و بسط هرچه بهتر سواد و بهداشت
- ایجاد محیط‌هاى مسکونى مناسب و هماهنگ با نحوهٔ زندگى روستائى
- بسط مراکز رفاهی، درمانی، آموزشی، راه و تأسیسات عمومى و امثال آنها.
طرح شهرک روستائى
یکى از برنامه‌ریزى‌هائى که در سطح هر منطقه در رابطه با کنترل توسعهٔ شهرها و احیاء بهتر عملکرد روستاها پیشنهاد مىشود، ایجاد شهرک‌هاى روستائى است. شهرک‌هاى روستائى نقاطى هستند که نه هنور بهصورت شهر درآمده‌اند و نه حالت روستائى دارند. در صورتى که بتوان کنترل توسعهٔ چنین شهرک‌هائى را (که معمولاً روستاها در اطراف آنها قرار دارند و در حقیقت از جمله روستاهائى هستند که توسعه پیدا نموده‌اند و افزایش جمعیت یافته‌اند و در حال تبدیل به شهر هستند) به مرحلهٔ عمل درآورد و طرح توسعه، حدود جمعیت، نحوهٔ عملکرد و وظایف آنها، ارتباطشان با روستاهاى اطراف و شهر بزرگتر منطقه را برنامهریزى کرد، از ایجاد شهرهائى که بدون برنامه توسعه پیدا مى‌کنند و نقشه و نحوهٔ گسترش ناموزون و نامتناسب دارند جلوگیرى مىشود. این شهرک‌هاى روستائى مى‌توانند در ارتباط با عملکرد روستائى منطقه (اعم از کشاورزی، دامپرورى یا صنایع روستائی) به ایفاء نقش بپردازند و همه‌گونه تسهیلات موردنیاز یک شهر را بهصورت کوچکتر در اختیار داشته باشند. در حالى‌که احتیاجات و نیازمندىهاى مبادلاتى یا خدماتى روستاها را در خود جاى داده‌اند.
طرح هادى روستائى
از جمله برنامه‌هائى که در دورهٔ اخیر در سطح کشور به مرحلهٔ انجام رسیده است، تهیه طرح‌هاى هادى روستائى است طرح هادى روستائی، عبارت است از تجدید حیات و هدایت روستا با لحاظ ابعاد اجتماعی، اقتصادى و فیزیکی. اهداف طرح هادى روستائى به شرح زیر است:
- ایجاد زمینه توسعه و عمران روستاها با توجه به شرایط فرهنگی، اقتصادى و اجتماعی
- تأمین عادلانه امکانات از طریق ایجاد تسهیلات اجتماعی، تولیدى و رفاهی
- هدایت وضعیت فیزیکى روستا،
- ایجاد تسهیلات لازم جهت بهبود مسکن روستائیان و خدمات محیط زیستى و عمومی
تهیه طرح هادى روستائى شامل سه مرحله است که عبارتند از: شناخت و ارزیابى وضع موجود، تعیین ضوابط و ارائه پینشهادات در راستاى اهداف فوق‌الذکر و تعیین محدود برنامه موردنیاز، تهیه طرح هادی،
سازمان تهیه‌کننده طرح‌هاى هادى روستائی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامى است.