این کتاب، اولین جلد از مقالات تخصصی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری است که در آن برخی مسائل نظریه برنامه‌ریزی و مدیریت شهری, نیز چالش‌های تجربی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری تدوین گردیده که عبارت‌اند از: 'نظریه برنامه‌ریزی و ایدئولوژی برنامه‌ریزی/ کریس ـ پاریس, ترجمه و تلخیص: سید محمود نجاتی حسینی', 'تحقیقات کاربردی و کاربردی کردن تحقیقات: مقدمه‌ای بر سیاست پژوهی در مسائل شهری/

گذری بر کتاب

«برنامه ریزی و مدیریت شهری،مسائل نظری و چالشهای تجربی»

این کتاب، اولین جلد از مقالات تخصصی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری است که در آن برخی مسائل نظریه برنامه‌ریزی و مدیریت شهری, نیز چالش‌های تجربی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری تدوین گردیده که عبارت‌اند از: 'نظریه برنامه‌ریزی و ایدئولوژی برنامه‌ریزی/ کریس ـ پاریس, ترجمه و تلخیص: سید محمود نجاتی حسینی', 'تحقیقات کاربردی و کاربردی کردن تحقیقات: مقدمه‌ای بر سیاست پژوهی در مسائل شهری/ ناصرالدین غراب' و 'جامعه شناسی و برنامه‌ریزی شهری/ د. جی. بوژ, ترجمه سید محمود نجاتی حسینی'. در بخش دوم نیز پنج مقاله در حوزه مسائل تجربی گنجانده شده است: 1 _ ساز و کار نظام‌های برنامه‌ریزی و مدیریت شهری/ حبیب الله طاهرخانی. 2 _ ساختار حکومت محلی, مدیریت شهری و شهرداری/ حسین رجب صلاحی. 3 _ تمرکزگرایی و عدم تحقق حکومت محلی در ایران (1357 _ 1300)/ حسن شفیعی. 4 _ حکومت محلی در ترکیه/ آیکوت, پولات اوقلو, ترجمه: حسین ایمانی جاجرمی ـ ماهرو شاه حسینی. 5 _ دموکراسی در اداره امورشهرداری و مشارکت شهروندان/ ووکونیرانان, ترجمه غضنفر اکبری.

مهم ترین محورهای مورد بحث در این کتاب عبارت است  از نظریه و ایدئولوژی برنامه ریزی شهری، نظریه و ایدئولوژی برنامه ریزی شهری،  تحقیقات کاربردی جامعه شناسی و برنامه ریزی شهری، سازوکارهای نظام برنامه ریزی شهری، تمرکز گرایی و عدم تحقق حکومت محلی در ایران، حکومت محلی در ترکیه، دموکراسی در امور شهرداری.

مدیریت شهری هم به عنوان یک دیسپلین و هم به عنوان یک تکنیک در این کتاب مطرح شده است.این کتاب مجموعه مقالاتی است که توسط جمعی از کارشناسان علوم اجتماعی در کنار دانش پژوهان رشته علوم سیاسی و شهرسازی به نگارش درآمده است.

در فصل اول این کتاب آمده است که  برای مدیریت درست یک شهر نیاز به برنامه ریزی صحیح داریم، شهر تنها با برنامه ریزی منطقی است که اداره می شود با این حال تفاوتی بین برنامه ریزی شهری و غیر شهری وجود دارد.وجه تمایز در--------نظریه ها و ایدئولوژی  برنامه ریزی است.

ایدئولوژی برنامه ریزی؟؟

از مباحثی است که جامعه شناسان به عنوان منتقد در آن ورود پیدا می کنند همین بحث ایدئولوژی برنامه ریزی شهری است.یکی از بهترین بررسی های انتقادی جامعه شناسی به ایدئولوژی برنامه ریزی شهری، نظریه های فولی است.

به اعتقاد نظریه های فولی اهداف اصلی برنامه ریزی شهری عبارتند از:آشتی دادن ادعاهای مختالف استفاده از اراضی محدود با توجه به موقعیت کاربران زمین های شهری، تدارک زیست محیطی خوب برای زندگی مدنی سالم شهروندان، برنامه رزی برای شهر با توجه به اینکه این نوع از برنامه ریزی بخشی از برنامه ریزی اجتماعی است.

آرمانهای برنامه ریزی شهری در این کتاب عبارتند از فراهم کردن نواحی مسکونی با تراکم کم، مراقبت از زندگی اجتماعی، نظارت بر رشد حومه شهری.

نکات مهم ایدئولوژی برنامه ریزی شهری: ذات برنامه ریزی شهری ایدئولوژیکی است که با محوریت امکان وجود توسعه شهری برنامه ریزی شده عجین شده است. به دلیل رابطه بین سازو کارهای مرتبط با توسعه ایدئولوژی برنامه ریزی تعریف نشده باقی مانده است.فقط زمانی می توان نظریه های معنا داری درباره برنامه ریزی را توسعه داد که امکان پذیر بودن برنامه ریزی عقلانی برای شهر و ارزیابی نقادانه در شرایط سرمایه داری مورد بررسی قرار گیرد

راه حل طلایی برای این مشکل:سیستم برنامه ریزی توسعه شهری باید رمز زدایی شود و محدودیتهای واقعی شهری که از طریق فرایندهای انباشت سرمایه تحمیل شده، شناخته شود.در این صورت است که می توان یک برنامه ریزی شهری درست داشت.

مبحث دوم: تحقیقات کاربردی و کاربردی کردن تحقیقات

یکی از نگرانی های سیاست گذاران شهری، چگونگی استفاده و به کارگیری تحقیقات و مطالعات برای حل مسائل شهری است.بیشترین زمینه های استفاده از تحقیقات به ویژه تحقیقات اجتماعی در حوزه های متناسب با رشد و گسترش شهر نشینی، شکل گیری کلان شهرها، مهاجرتهای شهری، مسائل حاشیه نشینی و معضلات پیچیده شهری است.علیرغم این ضرورت، دیده می شود که انتظارها بر آورد نمی شود===تحقیقات راه خود را می روند و سیاستها و برنامه ها راه خود را و این مسئله منجر به شکست می شود که بیشترین وجه نمایان شده آن در عرصه تحقیقات اجتماعی مرتبط با سیستمهای شهری است.نکته ای که در این میان مهم است=تحقیقات شهری به سمت تحقیقات فنی و مهندسی و در نهایت به سمت ترسیم و تعیین ضوابط طراحی که ناظر به وجه مادی و فیزیکی مسائل شهری است، سوق داده می شود.

 ایرادی که به این تحقیقات وارد است===در سیاست گذاری ها موفق عمل نمی کند و نتایج مفیدی هم به همراه نخواهد داشت.

سیاست  پژوهی:

امروزه سیاست گذاران تحت عنوان«سیاست پژوهی»به نقش مستقیم تحقیقات علوم اجتماعی در عرصه سیاست گذاری ها و برنامه ریزی ها توجه کنند.فرایند انجام تحقیق در باب مساله اجتماعی یا تحلیل است که در نهایت به ارائه توصیه های عملی، برای سیاست گذاران جهت حل مساله شهری است.

فرایند سیاست پژوهی، کوششی است جهت کاربردی کردن تحقیقات و استفاده از نتایج آن در جهت برنامه ریزی و سیاست گذاران مدیران شهری. سیاست پژوهی فی الذاته یک تحقیق نیست، اما طیف  وسیعی از تحقیقات بنیادی تا عملی را در بر می گیرد.سختی هایی(مشکلات بین سیاست گذاران و محققان) که بر سرراه سیاست پژوهی قرار دارد، باعث شده است کمتر محققان و پژوهشگران اجتماعی خود را یک سیاست پژوه بدانند.

نکته: تربیت سیاست پژوه نداریم، با این حال برخی از سازمان ها این خلا را با جذب«کارشناس» جبران می کنند که این شدنی نیست.سیاست پژوهی، فرایندی است که  دو کارگزار اصلی را فرایند خود ترکیب می کند:1-پژوهشگران و محققان/2-سیاست گذاران

مبحث سوم:جامعه شناسی و برنامه ریزی شهری

مجوزهای اصلی برای ورود جامعه شناسی به حیطه مدیریت شهری، موضوعی است که در این فصل کتاب به آن اشاره شده است.

برنامه ریزان شهری باید مصرف کننده ی کالاهای پژوهشی جامعه شناسان باشند به طوری که بدون به خدمت گرفتن همکاری جامعه شناسان عملا برنامه ریزی شهری و در نهایت مدیریت شهری به بن بست خورده و اقتصاد شهری به عنوان نبض اقتصاد ملی نیز دچار مشکل می شود.یک برنامه ریزی مطلوب و خوب مبتنی بر واقعیت ها و اصول تحقیق پذیر است.این اصول نیز تنها از طریق پژوهش های جامعه شناسی به دست می آید.

پژوهش های شهری جامعه شناسی امری فنی و تخصصی است، به عنوان نمونه، پژوهش های جامعه شناختی مدرن، متفاوت از پژوهش هایی است که یک برنامه ریز شهری انجام می دهد.در این پیمایشها برنامه ریزان، یک نمونه کارا انتخاب می کنند، آن را به محک تجربه می سپارند، سپس داده های بدست آماده را در قالب امار تحلیل می کنند.

اما جامعه شناسان با استفاده از تکنیک مصاحبه های عمیق، اصلاحات در باره نیازهای شهری قبل از اجرا بدست می آید.

کتاب در این فصل  5حوزه ای که جامعه شناسی مدیریت شهری حق ورود به آن را دارد، نام می برد.

مطالعات جمیعت شناسی مطالعه تعداد ساکنان مناطق و بررسی رشد جمعیتی آن/مطالعه ترکیب جمعیت ساکنان منطقه/ مطالعه تغییرات و روندهای جمعیتی برای تحلیل،تفسیر و تبیین تغییرات جمعیتی مناطق

مطالعات بوم شناسی انسانی:بوم شناسان شهر را همچون موجودی زنده در نظر می گیرند، که دارای یک ساز و کار پویا است ، انها همچنین یادآوری می کنند که شهر برای برنامه ریزی شهری حکم یک واحد اقتصادی را دارد.بوم شناسان در نقشه ای که از شهر تهیه می کنند، محوه توزیع جغرافیایی مکانها را نیز نشان می دهند، آنان تلاش می کنند ارتباط میان ساخت مسکن دارای استاندار پایین و نرخ های بزهکاری را نیز عرضه کنند.

مطالعات از هم گسیختگی شهری: در هریک از جوامع کنونی،به نحوی شاهد وضعیت مساله دار هستیم.شهرها مانند یک ماشین بزرگ دسته بندی، اندکی شهروندان شبیه به هم را دسته دسته مرتب می کنند، سپس این دسته ها را از ماشین خارج کرده و در نهایت، آنها را در منطقه های شهری شبیه به هم قرار می دهند.لذا می بینیم که شهروندان تهی دست چگونه در سکونتهای قوطی کبریتی و شهروندان دائم الخمر چه طور در محله های پست شهر اسکان داده شده اند.واقعیت این است که زندگی در چنین سکونتگاههایی مساله ساز است.بنابراین برنامه ریزان شهری با مسائلی روبه رو می شوند که تا کنون وجود نداشته است. برخی از آنها فکر می کنند، اگر در طرحها و برنامه های شهری حذف چنین سکونتگاهایی در دستور کار قرار گیرد، آیا در آینده این سکونتگاها دوباره در شهرها سبر نخواهند شد؟====اینجاست که جامعه شناسی باید حضور یافته و اظهار نظر کند.

مطالعات روان شناسی اجتماعی:برنامه ریزان شهری اغلب منکر ارزش پژوهش های روان شناسی اجتماعی و اهمیت مطالعه ایستارها و گرایشهای افراد هستند، آنان ادعا می کنند این پژوهش ها جایگاهی در برنامه ریزی شهری ندارد.با این حال، مطالعات و پژوهش های روان شناسی اجتماعی اهمیت خاصی برای برنامه ریزی شهری دارد.در این گونه موارد توصیه شده که سوالهای خاصی مطرح شود به عنوان نمونه، اگر برنامه ریزان شهری در پس طراحی برنامه ای برای توسعه یکی از مناطق شهری باشند و قرار باشد ساکنان فعلی منطقه در آینده نیز در منطقه ساکن باشند، لازم است از آنها نظر خواهی صورت گیرد.   مساله دیگری که نشان دهنده اهمیت پژوهشهای روان شناسی اجتماعی  است، مسئله پیش داوری های افراد است.یکی از مفرضوات نادرست برنامه ریزان و مدیران شهری این است که افراد قادر به درک مشکلات برنامه ریزی شهری و محدودیتهای برنامه ریزان هستند و لذا در اجرا کمک خواهند کرد با این حال تجربه نشان داده است که شهروندان در مشارکت ها تمایلی نداشته و دارای تمایلات و

سلیقه های متفاوتی هستند و معمولا درباره امور پیش داوری می کنند وبر اساس این پیش داوری رفتار می کنند.بنا بر این شهروندان خود را ملزم به انطباق با برنامه ها توسعه شهری نمی بییند.

فصل چهارم:

مدیریت شهری هم به وظایف روزمره و هم به برنامه ریزی های دراز مدت مربوط می شود.از سوی دیگر،شهرداری به تصمیم گیری، جستجوی راههایی برای توافق، توسعه همه جانبه ناحیه شهری به عنوان یک هویت فیزیکی،توسعه فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی که رفاه  و بهبود وضعیت همه ساکنان شهر را به دنبال دارد، می پردازد.این مسئولیتها عمومی است که وجود یک حکومت شهری را توجیه می کند، بنابراین حکومت شهری نه یک موسسه منشعب شده از سطوح بالاتر جکومتی است و نه ی تشکیلات اداری غیر وابسته که در حوزه عملش قدرت مطلق قرار دارد.

نکته طلایی: مدیریت شهری، ابزاری است که به وسیله آن حکومت می تواند توسعه مشارکتی و پایدار را به وجود آورد.

مدیریت شهری به وظایف روزمره و هم به برنامه ریزی های دراز مدت مربوط می شود، لذا شهرداری به تصمیم گیری، جستجوی راههایی برای توافق و مصالحه، توسعه همه جانبه ناحیه شهری به عنوان یک هویت فیزیکی، توسعه فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی لازم برای رفاه بهبود وضعیت همه شهروندان می پردازد.با استفاده از مجموعه تعاریف فوق، اجزای اساسی تشکیل دهنده سیستم مدیریت شهری را میر توان به شرح موارد زیر تعیین کرد و در پژوهش های کاربردی به کار گرفت.

1-داده های سیستم مدیریت شهری خواسته های دولت و شهروندان هستند و ستاده های آن که در طی فرایندی از برنامه ریزی، طرح و اجرا به دست می آیند، توسعه کمیت و کیفیت زندگی شهری است.

2-هدف کلی سیتم مدیریت شهری تامین و ایجاد زمینه و محیز مناسب برای زندگی راحت، امن و کارآمد شهروندان به تناسب ویژگی های اجتماعی و اقتصادی است.

3-محیط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و اداری تاثیر بسیار زیادی در کارایی سیستم مدیریت شهری و چگونگی عملکرد آن دارد.لذا باید هماهنگی های لازم با عوامل محیطی را داشته باشد.

سیستم مدیریت شهری مسئول اداره و هدایت تمام فضای جغرافیایی و عملکرد های شهری است و به این لحاظ، باید تمام عناصر و سازمانهای ذیربط و تمام محدوده های شهر را تحت نظارت و کنترل داشته باشند.

شناسایی مسائل عمومی مبتلا به سیستم های مدیریتی:

ریشه ای ترین مساله مبتلا به شهرهای دوران معاصر=تمرکز فزاینده جمعیت در شهرها و گسترش فیزیکی است، سایر موارد:

1-موج گسترده مهاجرت روستایی

2-شهری شدن فقر

3-سوء تغذیه و بیماری در شهرها

4-کیفیت پایین و غیر قابل قبول بودن محیط زیست شهری

تدوین راهبردهای مدیریت شهری:

این فصل از کتاب برای تحقق اهداف و انجام وظایف یاد شده، راهبردهای اساسی و عام زیر را پیشنهاد داده است:

 1-باز پس گرفتن تمرکز قدرت و منابع از دولت مرکزی و واگذاری آن به سیستمهای مدیریت

2-2- جلب مشارکت عمومی مردم برای مدیریت شهری

 3- بهبود و توسعه ساختار سازمانی و تشکیلاتی سیستم و امور پرسنلی  قانونی آن

 4- بهبود شیوه های مدیریت مالی و اقتصاد

5- تاکید بر رویکرد و روشهای مدیریت و برنامه ریزی استراتژیک و جامعه سیستم

6- بسیج کلیه منابع توسعه شهری با مشارکت فعالانه بخش خصوصی و سازمانهای مبتنی بر جامعه محل

 7- سامان دهی و بهکرد کیفیت محیط فیزیکی زندگی شهری به ویژه برای اکثریت عظیم فقرای شهری

مدیریت سیاسی-اجتماعی:وظیفه این سطح ایجاد ارتباط و هماهنگی بین سیستم با محیط بیرونی آن، تصمیم گیری و سیاست گذاری برای سیستم و اتخاذ شیوه های مناسب برای برخورد با نا معلومیها و قیود ناشی از عوامل بیرونی است.

مدیریت سازمانی و برنامه ریزی: تصمیم سازی و سیاست سازی برای سطح مدیریت نهادی و همچنین برنامه ریزی بر اساس اهداف، راهبردها و سیاستهای تعیین شده و بالاخره سامان دهی و ایجاد هماهنگی بین عناصر و اجزای درونی سیستم را بر عهده دارد:

سیستم های شهرداری در جهان:در فصل ششم این کتاب نکات تاریخی مطرح شده است.

سیستم شورای شهر-شهرداری:در اوایل قرن 20ابداع شد.مردم شهر عده ای را به عنوان نماینده شورا انتخاب می کنند و سپس شورا شخص شهردار را انتخاب می کند و شورا فعالیتها و برنامه های شهری را مصوب می کند.

سیستم شهردار-شورای شهر:مردم شهر شهردار و شورای شهر را جداگانه انتخاب می کنند،در ضمن شهردار ریاست شورای شهر را هم دارا است و لزوما دارای تخصص در زمینه مدیریت شهری نیست.

سیستم شورایی مطلق:هر یک از اعضای شورا، مسئول قسمتی از کارهای شهرداری است،ضمنابا یکدیگر جلسه داشته و درباره کلیه امور، تصمیم جمعی که به اکثریت ارای اعضا اعتبار می یابد، اتخاذ می نمایند.در این سیستم معمولا یکی از اعضا به عنوان عضو ارشد برای اداره جلسه انتخاب می شود.

ضرورت تشکیل شهرداری:در همین ابتدا باید گفت که در تشکیل شهرداری ها اصولا این مسئله مورد نظر است که مردم هر محل بهتر از مراکز حکومتی دوردست می توانند احتیاجات خود را دسته بندی کرده و اولویتها را تعیین کنند.با این حال به تنهایی قادر به سرو سامان داده مشکلات خود نیستند.

نظریه متداول پیرامون فلسفه ایجاد شهرداری: تشبیه حکومت و دولت و نهادهای دولتی به شرکتهای تعاونی است.

به موجب این نظریه، شهرداری یک شرکت یا سازمان تعاونی است که مردم یک شهر عموما سهام داران آن هستند.

فصل ششم: تمرکز گرایی و عدم تحقق حکومت محلی در ایران

در این فصل سوال اصلی این است  که چه عواملی مانع شکل گیری حکومت محلی در ایران شده اند؟

فرضیه مطرح شده برای پاسخ به این سوال، این بود که«تمرکز گرایی سیاسی در ایران طی سالهای 1300-1357مانع تحقق حکومت محلی شد»

مفروض این بحث:قدرت سیاسی ذاتا تمرکزگرا است و دیگری را بر نمی تابد.اگر مکانیسم های مهار کننده قدرت وجود نداشته باشند، تمامی منافذ جامعه در معرض نفوذ قدرت قرار می گیرند.این وضعیت به انسداد سیاسی می انجامد.نتیجه وضعیت انسداد سیاسی محرومت جامعه از دقت و کنترل فزاینده قدرت بر جامعه خواهد بود.

بررسی مقایسه ای فرایند شکل گیری دولت مدرن، درایران نشانگر این نکته است که قبل از تاسیس دولت مدرن-یعنی در دوران حضور دولت سنتی،قدرت سیاسی پراکنده بود و قدرتهای محلی از خود مختاری و استقلال عمل بیشتری برخوردار بودند.منابع قدرت محلی نیز در سطح ملی کسب و اعمال می شد.

دولت مدرن با ایده ادغام و وحدت ملی، قدرتهای محلی را درنوردید.

نمایندگان قدرت مرکزی با ایده اجرای سیاستهای دولت مرکزی، علایق و مقتضیات محلی را نادیده گرفته و در صدد انطباق آن با علایق تعیین شده در سطح مرکز گردیدند.در پیرامون سیاست تمرکز گرایی سیاسی، بخشهایی از منطقه ها در معرض سیاستها و برنامه های دولت مرکزی واقع و بخشهای دیگر در عمل محروم شدند.نتیجه این وضعیت،توسعه ناموزون و ناهمگون بود که هر دو، دو روی یک سکه بودند.بخش توسعه یافته در حقیقت تجلی گاه حضور و اجرای سیاستهای مرکز بود، بدون اینکه به توسعه ملی ختم شده باشد در نهایت بخش توسعه نیافته نیز از تمامی منابع قدرت محروم شده و توسط مرکز نادیده گرفته شد.

نتیجه کلی: بررسی های تاریخی و آماری حکایت از آن دارند که تمرکز گرایی سیاسی،نقش موثر و قاطعی در عدم تحقیق حکومت محلی در ایران داشته برنامه ریزی شهری بیش از پیش رنگ و بوی سیاسی گرفته است.

مهدیه محمدی - انسان شناسی و فرهنگ