محمد باقری

چکیده:

نوشتار حاضر با اشاره به بحران سلامت محیطی در ابعاد جسمی، روانی و محیطی در فضاهای شهری معاصر آغاز می شود. فقدان ایمنی شهروندان در مقابل تصادفات، عدم امنیت در فضاهای شهری وسکونتی, انزوا ، افسردگی وگسست اجتماعی در محلات شهری ونیز وابستگی مفرط شهروندان به اتومبیل وکم تحرکی در اقشار مختلف از بیماری های مزمن شهری ومحیطی هستند. درادامه ضرورت ائتلاف متخصصان برنامه ریزی وطراحی با متخصصان سلامت عمومی برای ارائه راهبردهای ارتقای سلامت محیطی شهروندان بیان شده ودر پایان برخی راهکارهای ارتقای سلامت عمومی شهروندان از طریق طراحی فضاهای شهری ونواحی مسکونی معرفی شده است. بر این اساس طراحی فضاهای باز وسبز محلی ، محلات پیاده مدار ، محلات متراکم با کاربری های مختلط، دسترسی فیزیکی وبصری به طبیعت ، ایجادفرصت های فرهنگی – اجتماعی و تجاری – تفریحی درمجاورت محلات مسکونی، کاهش وابستگی زندگی شهری به اتومبیل وترویج حمل ونقل عمومی در ترکیب با پیاده روی از راهبردهای ارتقای سلامت عمومی از طریق طراحی شهری ومعماری مسکونی معرفی شده است.

۱- توسعه شهری وسلامت:

توسعه بی رویه شهری ،افزایش وسائل نقلیه وزوال محیط زیست، اثرات زیانباری را بر ساختار محیطی-کالبدی شهر ودرنتیجه سلامت جسمی -روانی شهروندان وارد کرده است. ( UN-HABITAT 1996 وزولاس ۲۰۰۳). فقدان ایمنی شهروندان در مقابل تصادفات، عدم امنیت در فضاهای شهری ومسکونی, انزوا ، افسردگی وگسست اجتماعی در محلات شهری ونیز وابستگی مفرط شهروندان به اتومبیل وکم تحرکی در اقشار مختلف از بیماری های مزمن شهری ومحیطی هستند. بنابراین شناسایی اثرات نامطلوب توسعه شهری ومسکن بر سلامت عمومی شهروندان و ارتقای زندگی سالم شهری ضروری است.

سازمان بهداشت جهانی برای تامین سلامت انسان علاوه بر ایمن سازی افراد در برابر بیماری ها ،ارتقای کیفیت محیط زندگی را نیز تعیین کننده دانسته است. از نگاه سازمان بهداشت جهانی علاوه بر متغیر های سن وجنس و وراثت ،سبک زندگی ، ساختاراجتماعی محلی ، محیط کار وسکونت فرد ووضعیت عمومی اقتصادی-اجتماعی-فرهنگی ومحیطی درتعیین وضعیت سلامت افرادموثراست. کیفیت پایین محیط شهری،آلودگی هوا، مدیریت نامناسب ضایعات شهری،آلودگی صوتی ونیز اثرات زیانبار مواد شیمیایی سمی وفلزات سنگین مانند سرب وجیوه می تواند زندگی ساکنان کلانشهر را تهدید کند. همچنین تاثیرطراحی وکیفیت بصری محیط شهر بر رفتار مردم وسلامت روانی آنان در تحقیقات طراحان محیطی از جمله ویلیام وایت ،اپلیارد ،کوین لینچ والکساندر به اثبات رسیده است. فضاهای شهری با کیفیت، بستر تعاملات اجتماعی وبروز مهارت ها وتوانایی های فردی را فراهم کرده وجاذب مردم وکار وحرفه ها وحتی حیات وحش وپرندگان در مقیاس های خرد وکلان فضاهای شهری هستند.

۲–طراحی شهری، نشاط و تعامل اجتماعی :

فضاهای عمومی نامطلوب وفاقد کیفیت اجتماعی –کالبدی وخدمات شهری مانند میادین بزرگ بی کیفیت و با کارکرد صرفا ترافیکی وفضاهای فاقد تجهیزات وتسهیلات شهری به جامعه گریزی افراد منجر می شود. در چنین شرایطی گسست اجتماعی ونبودشادابی ونشاط که لازمه سلامت عمومی جامعه است این مناطق شهری را تهدید می کند. برررسی های مقایسه ای نشان می دهد که تصادفات خطرناک بیشتر در فضاهای شهری با طراحی نامناسب رخ میدهند. فضاهای شهری حاشیه وحومه، قربانی فضاهای شهری متن ومرکزی شده ودرنتیجه بیشترین انزوا، گسست و ناامنی در فضاهای شهری حاشیه دیده می شود که نتیجه آن پایین بودن نشاط وشادابی اجتماعی وبروز نارضایتی واغتشاش اجتماعی در این فضاها است. در این فضاها فرصت های کمتری برای فعالیت های فیزیکی مانند پیاده روی وحضور در مراکز خرید پیاده ومسیرها وفضاهای ایمن دوچرخه وورزش برای کودکان ونوجوانان وبزرگسالان وجود دارد. این در حالی است که به اعتقاد محققان علوم بهداشت محیطی بسیاری از بیماری ها مانند سرماخوردگی ها – حملات قلبی–سرطان – افسردگی ومرگ زود رس با ارتباطات اجتماعی وخانوادگی ومذهبی ارتباط متقابل دارند. پیوند های اجتماعی ضعیف نظیرعدم تعهد ومسئولیت پذیری اجتماعی وعدم عضویت در گروه های داوطلبانه وخیریه دربروزرفتارهای زیانباربرسلامت مانند مصرف مشروبات الکلی ومواد مخدر، اختلالات روانی ، جنون ، اسکیزوفرنی ، گرفتگی شریان های قلب ، تصادفات وحتی خود کشی موثر است.(جکسون، ۲۰۰۳)
در واقع فضاهای شهری وعرصه های اجتماعی نقطه شکل گیری سرمایه اجتماعی محسوب می شود. جین جیکوبز (۱۹۶۱) مشاهده کرد که وقتی پیکره بندی محلات ارتباطات غیر رسمی بین ساکنان را به حداکثر می رساند میزان وقوع جرم کاهش می یابد.کودکان تحت نظارت بهتری قرار می گیرند و مردم درارتباط با محیط فیزیکی پیرامون خود علاقه ورضایت بیشتری نشان می دهند. همچنین تحقیقات کو و همکارانش (۲۰۰۴) نشان داده است که وجود فضاهای سبز یکی ازشیوه های افزایش ارتباطات غیررسمی ونشاط اجتماعی در فضاهای محله ای است. برخی از اصول طراحی فضاهای پیاده وسالم شهری با اصول طراحی محیطی به منظور پیشگیری از وقوع جرم هم خوانی دارند. به عنوان مثال نور پردازی های خیابانی وتداوم مسیر های پیاده در تقاطع های ترافیکی وارتقای کیفی فضاهای عمومی شهر که در طراحی مسیر های پیاده مورد توجه است درارتقای ایمنی فضاهای شهری نیز موثر است. همچنین توجه به نکاتی چون طراحی معماری منظر ونوسازی وبهسازی ساختمانهای موجود پیرامون فضاهای شهری وبرنامه ریزی وطراحی کاربری های مختلط شهری علاوه بر پیشگیری وکاهش وقوع جرم در ارتقای احساس ایمنی در فضاهای شهری تاثیر گذار است. بنابراین طراحی محیطی درتامین ایمنی،امنیت وسلامت عمومی شهروندان نقشی قابل توجه دارد.

۳- طبیعت شهری و سلامت:

فردریک لاو اولمستد از معماران منظردر قرن نوزدهم، حضوردرطبیعت بکر و دیدن مناظرطبیعی را برای کاهش فشارهای روانی زندگی روزانه شهروندان مطرح کرد. وی در طرح بوستان مرکزی نیویورک، مسیر های مستقلی برای پیاده وسواره های تند وکند طراحی کرده وبا ادغام بوستان در مادر شهر، مشخصات بکر ونظم طبیعی بوستان را برای حفظ تضاد آن با شهر به حال خود باقی گذارد.
توسعه شهری کنترل نشده ، با کاربری های منطقه بندی شده یکنواخت وپراکنده همراه با زوال منابع طبیعی ، اثرات نامطلوبی بر کارکرد سامانه های طبیعی مانند پوشش های گیاهی ،درختان و شبکه آب های سطحی وزیرزمینی وکیفیت هوای محدوده شهرها داشته و در نتیجه سلامت اجتماعات انسانی را با خطر مواجه کرده است. تولید آلاینده های ناشی از اتومبیل و زوال تدریجی منابع طبیعی مانند باغات واراضی زراعی وجنگل زدایی وفرسایش خاکهای حاصلخیز نیز از آن جمله است.
از اثرات کوتاه مدت آلودگی هوای شهری التهاب مخاط دهان وگلو واختلال در کارکرد تنفس افراد گزارش شده است. تکراروتداوم مواجهه با هوای آلوده فضاهای شهری نیز در بلند مدت به بیماری های ریوی -برونشیت مزمن – اختلال تنفسی و تشدید بیماری های قلبی وحتی مرگ منجر می شود. این تاثیرات به حدی جدی است که در بسیاری موارد نه تنها حضور فیزیکی وفعالیت در محیط شهری توصیه نمی شود بلکه فعالیت بیماران و سالخوردگان و کودکان در فضای شهری برای آنان مخاطره انگیز ارزیابی می شود. آلودگی صوتی ناشی از اتومبیل ها در فضاهای شهری به کاهش کارایی در فضاهای مجاور وبروز برخی سردرد های مزمن منجر می شود. همچنین برخی تحقیقات نشان می دهند که کودکانی که در معرض مواجهه با آلودگی های صوتی ( به ویژه ساکنان مجتمع های مسکونی مجاور بزرگراه ها )قرار می گیرند از نظر رشد ذهنی و سلامت روانی با مشکلاتی مواجه می باشند.

۴- فضاهای شهری عاری از اتومبیل ، خیابان های پیاده مدار:

به اعتقاد متخصصان سلامت عمومی، عدم تحرک فیزیکی کافی می تواند به تشدید بیماری های قلبی – تنگی نفس – حمله قلبی – انواع دیابت – پوکی استخوان – افسردگی وحتی برخی از انواع سرطان منجرشود. با توجه به تسلط اتومبیل در فضاهای عمومی شهر، امروزه بخش قابل توجه از مرگ ومیر وتصادفات متوجه پیاده ها است. فضاهای شهری اتومبیل مدار، جابجایی گروه های آسیب پذیری چون کودکان ومعلولان جسمی را در شهر کاهش می دهند. کم تحرکی نسل کودک ونوجوان به دلیل کاهش استفاده از دوچرخه وپیاده روی برای مدرسه رفتن و افت کیفیت زندگی کهنسالان ومعلولان جسمی در فضاهای پرمانع وخطرناک شهری از معضلات سلامت محیطی است.درحالی که امروزه وابستگی به اتومبیل به عنوان الگوی سفر بی تحرک، فضاهای شهری را تحت تسلط خود قرار داده است،آفرینش فضاهای شهری متناسب با فعالیت جسمانی مانند پیاده روی ودوچرخه سواری درارتقای سلامت شهروندان موثر خواهد بود. طراحی محلات مسکونی پیاده گرا ، مسیرهای ویژه دوچرخه وپیاده از مدرسه تا نواحی مسکونی و مناسب سازی فضاهای شهری برای گروه هایی چون کهنسالان ومعلولان جسمی از تدابیر گسترش زندگی پرتحرک و فعال شهری محسوب می شود.

۵- بازیابی سلامت عمومی از طریق طراحی فضاهای شهری و نواحی مسکونی:

طراحی شهر ونواحی مسکونی زمانی می تواند زمینه ساز سلامت جسمی وروانی شهروندان باشد که بر اساس دیدگاهی ائتلافی وکل گرا مرکب از متخصصین سلامت و بهداشت محیطی از یک سو و برنامه ریزان شهری وطراحان از سوی دیگر به انجام رسد. برنامه ریزان و طراحان شهری لازم است درفرایند تصمیم سازی پیرامون شکل محیط های شهری کارگاه های مشترکی را با متخصصان سلامت عمومی از یک سو و متخصصان حمل ونقل شهری از سوی دیگربه انجام رسانند تا فضاهای شهری پدید امده زمینه ساز ارتقای سلامت جسمی وروانی شهروندان باشند. از راهکارهای ارتقای سلامت جسمی و روانی از طریق برنامه ریزی وطراحی موارد زیر قابل اشاره است:
۱) فعالیت فیزیکی وپیاده روی الگویی از زندگی سالم شهری است که وجود پیاده رو ها ، پیاده راه ها ، مراکز ومیادین خرید پیاده و مسیر های دوچرخه زمینه ساز بروز آن است.
۲)الگوهای نوین شهرسازی وطراحی محلات مسکونی مانند شهرسازی نوین –سنت گرایی نوین – طبیعت گرایی ،طراحی براساس شبکه حمل ونقل عمومی وطراحی محلات پیاده گرا از نگرش های قابل توجه در ارتقای سلامت عمومی محسوب می شوند که بایستی متناسب با فضا وزمان مورد توجه قرار گیرند.

۳)الگوهای مختلط ومتراکم کاربری اراضی منجر به ایجاد تنوع وتراکم فعالیت ها و افراد حاضر وفعال در فضاهای شهری می شود.

۴)توجه به موضوع امنیت وایمنی در فضاهای شهری از طریق نورپردازی خیابانی وبرنامه ریزی تداوم زندگی در فضاهای باز در ساعات خلوت مانند اواخر شب می تواند زمان حضور شهروندان را در این فضاها تمدید وتضمین نماید.

۵)ارتقای تعاملات اجتماعی وفرهنگ همسایگی از طریق تدابیرطراحی مناسب ازقبیل کاشت گیاهان ودرختان وطرح معماری منظردر حریم بلافصل همسایگی واحد های مسکونی در ارتقای نشاط وپیوند های اجتماعی موثر است.

۶) طراحی فضاهای عمومی ومدنی شهری که عرصه بروز افکار وتعاملات مدنی واجتماعی شهروندان بوده واز طریق جلب مشارکت های عمومی شهروندان علاوه بر کمک به اداره جامعه به سلامت ونشاط وشادابی اجتماعی شهروندان نیز منجر می شوند.

۷) طراحی فضاهای مطلوب از نظر زیبایی شناسی ومعماری ومنظر خیابانی که استفاده کنندگان از حضور در آن فضا حس عمومی مطلوبی داشته وبه تداوم حضور در ان تشویق شوند.
۸) طراحی مجتمع های سکونتی در ارتباط با مظاهر طبیعت وانرژی های تجدید پذیر که با تنوع وانعطاف پذیری کافی پذیرای حضور وفعالیت گروه های مختلفی از ساکنان بوده وعرصه های متنوع فعالیتی را در اختیار افراد قرار دهد.

منابع اصلی:
۱- لینچ کوین.تئوری شکل خوب شهر.سید حسین بحرینی.انتشارات دانشگاه تهران .۱۳۷۱٫
۲ – یاراحمدی امیر.بسوی شهرسازی انسانگرا.شکت پردازش وبرنامه ریزی شهری شهرداری تهران.۱۳۷۸٫
۳-Badland,H.Schofield,G.Transport,urban design and physical activity :an evidence-based update. Transport Research Part D10(2005)177-196.
4- Creating a Healthy Environment: The Impact of the Built Environment on Public Health. Washington, DC: Sprawl Watch Clearinghouse Monograph Series; 2001. Available at: http://www.sprawlwatch.org. Accessed January 10, 2002.
5-Health ,Well-Being and Open Space Literature Review.Morris,Nina,2003.
Available at:<http:// www .openspace.eca.ac.uk/pdf/HealthWellbeing.pdf
6-Jackson L E.The relationship of urban design to human health and cindition.Landscape And Urban Planning.2003:64191-200. Available at:<http://www.elsevier.com/locate/landurbplan.
7-Promoting Public Health Through Smart Growth;2005.Available at: http://www.smartgrowth.bc.ca/downloa…rt%20Final.pdf
8-Sullivan W.C, Kuo F.E Depooter, S.F.The Fruit Of Urban Nature,Vital Neighnorhood Spaces.Environment And Behavior.2004:36(5):678-700.
9- Tzoulas,K,James,p.Finding Links Between Biodiversity and Human Health and Well-Being.Research Institute for the Built &Human Environment,School of Environment&life Science,University of Salford,England,Manchester,MS4WT.